کتاب جذبه عشق - راههای تحصیل و تقویت محبّت خداوند - روایاتی در فضیلت غسل جمعه.
در باب لزوم و فضیلت غسل جمعه روایات فراوانی وارد شده و مضامین عجیبی دارد! برای آشنائی و جهت تبرّک و تیمّن چند روایت ازاین روایات را دراینجا بیان خواهیم کرد.
روایت اوّل: شیخ کلینی در کتاب کافی، در باب أنواع الغُسل روایت می‌کند از مُحمّدُبنُ‌یَحیَی عَن أحمدَبنِ‌مُحمّدٍ عَن عُثمانَ‌بنِ‌عیسَی عَن سَماعَةَ قالَ: سَأَلْتُ أَباعَبْدِاللَهِ عَلَیهِ‌السَّلامُ عَنْ غُسْلِ الجُمُعَةِ، فَقالَ: واجِبٌ فی السَّفَرِ وَ الحَضَرِ. [۱]
راویان این حدیث، تماماً از أجِلاّء اصحاب و بزرگان مذهب‌اند؛ منظور از محمّدبن‌یحیی، «محمّدبن‌یحیی العطّار» است که ایشان از بزرگان و أعاظم روات ما می‌باشد.
مراد از أحمدبن‌محمّد نیز «أحمدبن‌محمّدبن‌عیسی أشعریّ» است که از أجلاّء اصحاب امام حسن عسکری علیه‌السّلام بوده و محضر امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم‌السّلام را نیز درک کرده است. البتّه روایاتی که ایشان از امام جواد علیه‌السّلام نقل کرده است، تعداد معدودی است و بیشتر روایات ایشان از امام هادی علیه‌السّلام است.
جناب عثمان‌بن‌عیسی از وکلاء امام کاظم علیه‌السّلام بوده و بعد از شهادت حضرت واقفی می‌شود و سپس توبه کرده و دوباره به مذهب امامیّه مشرّف می‌گردد و به قولی از اصحاب إجماع به شمار می‌آید. سَماعه‌بن‌مهران هم که امامی و ثِقه و جلیل‌القدر است. پس می‌توان گفت: این روایت صحیحه است.
به هر حال، سماعه‌بن‌مهران از امام صادق علیه‌السّلام پیرامون غسل جمعه می‌پرسد، حضرت در جواب او فرمودند: «غسل جمعه چه در سفر و چه در حَضَر واجب است!»
فقهای ما جمعاً بینَ الرّوایات، از این فرمایش حضرت که فرمودند: «واجبٌ» استحباب مؤکَّد برداشت کرده‌اند، به هر حال می‌توان از این فرمایش حضرت، شدّت اهتمام ایشان به غسل جمعه را دریافت کرد. سابقاً مانند زمان ما آب به این صورت در دسترس نبوده است، ولی باز هم حضرت می‌فرمایند: در سفر و حَضَر غسل روز جمعه را ترک نکن!
روایت دوّم: روایت دیگری که از آن استحباب مؤکَّد غسل جمعه برداشت شده است، روایتی است که مرحوم شیخ طوسی در تهذیب‌الأحکام نقل کرده است:
مُحمّدُبنُ‌علِیِ‌بنِ‌مَحبوبٍ عَن أحمدَ عَن علِیِ‌بنِ‌سَیْفٍ عَن أبیهِ عَنِ الحُسَینِ‌بنِ‌خالِدٍ الصَّیْرَفِیِّ قالَ: سَأَلْتُ أَباالحَسَنِ الأَوَّلَ عَلَیهِ‌السَّلامُ: کَیْفَ صارَ غُسْلُ الجُمُعَةِ واجِبًا؟ فَقالَ: إنَّ اللَهَ تَعالَی أَتَمَّ صَلَوةَ الفَریضَةِ بِصَلَوةِ النّافِلَةِ وَ أَتَمَّ صِیامَ الفَریضَةِ بِصِیامِ النّافِلَةِ وَ أَتَمَّ وُضوءَ الفَریضَةِ بِغُسْلِ الجُمُعَةِ ما کانَ فی ذَلِکَ مِنْ سَهْوٍ أَوْ تَقْصیرٍ أَوْ نِسْیانٍ. [۲]
مراد از أباالحسن اوّل حضرت موسی‌بن‌جعفر علیهماالسّلام است. حسین‌بن‌خالد می‌گوید: از امام کاظم علیه‌السّلام سؤال کردم: چطور غسل جمعه واجب شده است؟ [۳]
حضرت در جواب فرمودند: خداوند نماز فریضه را بوسیله نماز نافله تمام کرد؛ یعنی اگر سهو و نقصانی در نماز واجب بود، نماز نافله مُتمِّم آن واقع شده و نماز فریضه را کامل می‌کند.
روزه واجب را نیز بواسطه روزه‌های مستحبّی تمام فرمود. روزه‌های مستحبّیِ زیادی در دستورات ائمّه أطهار علیهم‌السّلام وارد شده است؛ مثلاً فرموده‌اند: هرکس پنجشنبه اوّل ماه، پنجشنبه آخر ماه و چهارشنبه اوّل از دهه وسطِ ماه را روزه بگیرد، معادل صیام تمام سال محسوب می‌شود. [۴]
حال همانطور که خداوند نمازهای واجب را بوسیله نمازهای نافله و روزه‌های واجب را نیز بواسطه روزه‌های مستحبّی تمام فرمود، به همین صورت وضوهای واجب را نیز بواسطه غسل جمعه به اتمام می‌رساند. اگر وضوئی که ما برای نمازهای واجب خود می‌گیریم همراه با نُقصان باشد و یا سهو و نسیانی در آنها رخ داده باشد، این غسل جمعه تمام آن اشتباهات را جبران می‌کند.
روایت سوّم: عَن علِیِ‌بنِ‌إبراهیمَ عَن أبیهِ عَن عَبدِاللهِ‌بنِ‌المُغیرَةِ عَن أبی‌الحَسنِ الرِّضا عَلَیهِ‌السّلامُ قالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الغُسْلِ یَوْمَ الجُمُعَةِ. فَقالَ: واجِبٌ عَلَی کُلِّ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی عَبْدٍ أَوْ حُرٍّ. [۵]
تمام‌این بزرگانی که در سند این روایت قرار دارند از بزرگان بوده و از أجِلاّء اصحاب به شمار می‌آیند. امام رضا علیه‌السّلام طبق این نقل می‌فرمایند: «غسل جمعه بر هر مرد و زنی، چه عبد باشند و چه حرّ، واجب است.»
روایت چهارم: شیخ صدوق در من‌لایحضره‌الفقیه روایت می‌کند که: قالَ الصّادِقُ عَلَیهِ‌السَّلامُ: غُسْلُ یَوْمِ الجُمُعَةِ طَهورٌ وَ کَفّارَةٌ لِما بَیْنَهُما مِنَ الذُّنوبِ مِنَ الجُمُعَةِ إلَی الجُمُعَةِ. [۶]
«غسل روز جمعه، طَهور و طهارت و کفّاره گناهانی است که بین دو جمعه واقع می‌شود.»
در این روایت، غسل جمعه ظهور و موجب طهارت دانسته شده است و اینکه کفّاره گناهان این جمعه تا جمعه بعدی است، لذا می‌توان از این روایت، تأثیر طهارت ظاهری در تحصیل طهارت باطنی را نیز استفاده نمود.
روایت پنجم: شیخ صدوق در علل‌الشّرآئع، باب علّة وجوب غسل یوم الجمعة، با سلسله سند خود روایت می‌کند از: أصبَغ‌بن‌نُباته که از یاران أمیرالمؤمنین علیه‌السّلام بوده است که: کانَ عَلِیٌّ عَلَیهِ‌السَّلامُ إذا أَرادَ أَنْ‌یُوَبِّخَ الرَّجُلَ یَقولُ لَهُ:
أَنْتَ أَعْجَزُ مِنْ تارِکِ الغُسْلِ یَوْمَ الجُمُعَةِ! فَإنَّهُ لایَزالُ فی طُهْرٍ إلَی الجُمُعَةِ الأُخْرَی. [۷]
«حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السّلام هر زمان که می‌خواستند شخصی را توبیخ کنند، به او می‌فرمودند: تو از کسی که غسل جمعه راترک می‌کند، عاجزتری! کسی که غسل جمعه را انجام می‌دهد، تا جمعه دیگر دائماً در طهارت است.»
روایت ششم: مُحمّدُبنُ‌علِیِ‌بنِ‌مَحبوبٍ عَن أحمدَبنِ‌الحَسنِ‌بنِ‌علِیٍّ عَن عَمْرِوبنِ‌سَعیدٍ عَن مُصَدِّقِ‌بنِ‌صَدَقَةَ عَن عَمّارٍ السّاباطِیِّ قالَ: سَأَلْتُ أَباعَبْدِاللَهِ عَلَیهِ‌السَّلامُ عَنِ الرَّجُلِ یَنْسَی الغُسْلَ یَوْمَ الجُمُعَةِ حَتَّی صَلَّی. قالَ: إنْ کانَ فی وَقْتٍ فَعَلَیهِ أَنْ‌یَغْتَسِلَ وَ یُعیدَ الصَّلَوةَ وَ إنْ مَضَی الوَقْتُ فَقَدْ جازَتْ صَلاتُهُ. [۸]
راویان این روایت که مرحوم شیخ طوسی رضوان‌الله‌علیه آورده‌اند همگی ثقه هستند؛ محمّدبن‌علیّ‌بن‌محبوب، امامی ثقه است. مراد از أحمدبن‌حسن‌بن‌علی، ابن‌فضّال است که فَطَحی است ولیکن مورد وثوق است. عمروبن‌سعید هم با اینکه فطحی مذهب بوده ولیکن ثقه است. مُصدِّق‌بن‌صَدَقه نیز فطحی مذهب ولیکن ثقه است. عمّار ساباطی هم فطحی مذهب است و هرچند گفته‌اند که در احادیث عمّار اضطراب فراوانی وجود دارد، أمّا مورد وثوق بوده و به روایاتش عمل می‌شده است.
همین شخص می‌گوید: «از امام صادق علیه‌السّلام در مورد شخصی که غسل جمعه را فراموش کرده و بدون غسل، نماز واجب خود را می‌خواند سؤال کردم. حضرت فرمودند: اگر وقت نماز نگذشته است، باید غسل جمعه‌اش را انجام دهد و نمازش را إعاده کند، ولیکن اگر وقت گذشته باشد اشکالی ندارد.» گرچه به
تمام مضمون این روایت نتوان فتوا داد و عمل نمود، ولی اهمّیت غسل جمعه و استحباب مؤکّد آن، از این روایت فهمیده می‌شود.
روایت هفتم: شیخ طوسی در تهذیب‌الأحکام از برخی از اصحاب امام صادق علیه‌السّلام نقل می‌کند که در سفر همراه حضرت بودیم، روز پنجشنبه حضرت فرمودند:
إنَّکُمْ تَأْتونَ غَدًا مَنْزِلاً لَیْسَ فیهِ مآءٌ فَاغْتَسِلوا الیَوْمَ لِغَدٍ. فَاغْتَسَلْنا یَوْمَ الخَمیسِ لِلجُمُعَةِ. [۹]
«شما فردا که روز جمعه است وارد محلّی می‌شوید که در آن آب پیدا نمی‌شود، پس امروز که پنجشنبه است برای فردای خود غسل کنید. و ما روز پنجشنبه برای جمعه خود غسل نمودیم.»
انسان با دیدن این روایت باید پی به اهمّیت غسل جمعه ببرد و در نظر بگیرد که آن‌قدر انجام این امر در نظر ائمّه علیهم‌السّلام اهمّیت داشته است که فرموده‌اند: اگر شخص بداند که در روز جمعه به دلیلی، امکان غسل جمعه برایش فراهم نیست، باید روز پنجشنبه این غسل را انجام دهد و نگذارد ثواب و فضیلت این عمل از دست برود.
۱. الکافی، ج۳، ص۴۰؛ و وسآئل‌الشّیعة، ج۳، ص۳۰۴.
۲. تهذیب‌الأحکام، ج۱، ص۳۶۶؛ و وسآئل‌الشّیعة، ج۳، ص۳۱۳.
۳. از این سؤل مشخّص می‌شود که تعبیر «وجوب» در زبان ائمّه علیهم‌السّلام شایع بوده که راوی از علّت وجوب سؤال می‌کند، زیرا همین تعبیر «وجوب» در لسان ائمّه سابق و حتّی خود رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌وآله، نیز بالنّسبه به غسل جمعه وارد شده بوده است.
۴. شیخ حرّ عاملی ره در وسآئل‌الشّیعة در باب تَأکُّد استحبابِ صَومِ ثلاثةِ أیّامٍ مِن کلِّ شهرٍ أوّلِ خَمیسٍ و ءَاخِرِ خَمیسٍ و وسطِ أرْبِعآء، از حضرت امام علیّ‌بن‌موسی‌الرّضا علیه‌السّلام روایت کرده است که: قالَ: إنّما جُعِلَ صَومُ السُّنَّةِ لِیَکْمُلَ بِهِ صَومُ الفَرْضِ، و إنّما جُعِلَ فی کُلِّ شَهْرٍ ثَلاثَةَ أیّامٍ فی کُلِّ عَشَرَةِ أیّامٍ یَومًا لِأنّ اللهَ عَزَّوجَلَّ یَقولُ: مَن جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُو عَشْرُ أَمْثَالِهَا، فَمَن صامَ فی کُلِّ عَشَرَةِ أیّامٍ یَومًا وَاحِدًا فَکَأنّما صامَ الدَّهرَ کُلَّهُ. (وسآئل‌الشّیعة، ج۱۰، ص۴۱۹)
۵. وسآئل‌الشّیعة، ج۳، ص۳۱۲.
۶. من‌لایحضره‌الفقیه، ج۱، ص۱۱۲.
۷. علل‌الشّرآئع، ج۱، ص۲۸۵.
۸. الاستبصار، ج۱، ص۱۰۳.
۹. تهذیب‌الأحکام، ج۱، ص۳۶۵.