گلشن احباب جلد هشتم - مجلس صدوسیزدهم قرائت و تدبّر در قرآن، و أعمال ماه رجب.
أعوذُ بِاللَهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم
بِسمِ اللَهِ الرَّحمَنِ الرَّحیم
الحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ العالَمینَ و صَلّی اللَهُ عَلی سَیِّدِنا مُحَمّدٍ و ءَالِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ
و لَعنَةُ اللَهِ عَلی أعدآئِهِم أجمَعینَ مِنَ الأَنَ إلی قیامِ یَومِ الدّینِ
و لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلاّ بِاللَهِ العَلیِّ العَظیم[۱]
مطلب اوّلی که خدمت سروران معظّم عرض می‌کنم درباره اهمّیت قرآن است. سعی کنید إن‌شاءالله با قرآن اُنس داشته باشید، در آیات قرآن تدبّر کنید، حدّأقل روزی پنجاه آیه بخوانید و به مضامین آن توجّه نمائید. از خدا بخواهیم که بطون قرآن را برای ما منکشف کند و حقائق قرآن را برای ما ظاهر نموده، به گنجینه‌هائی که در قرآن هست برسیم.
از رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم نقل شده است که: إنّ لِلقُرْءَانِ ظَهْرًا و بَطْنًا و لِبَطْنِهِ بَطْنٌ إلَی سَبْعَةِ أَبْطُنٍ. [۲] «قرآن ظاهری دارد و باطنی، و باطن آن نیز درون خود باطنی دارد تاهفت بطن!» یعنی قرآن هفت حقیقت دارد که این حقایق در یکدیگر منطوی است! و فقط کسانی به همه این حقائق می‌رسند که به مقام طهارت رسیده باشند؛ لاَیَمَسُّهُو إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ. [۳] قرآن را مس نمی‌کنند و به آن دست نمی‌یابند مگر آنهائی که به طهارت رسیده باشند!»
یکی از سالکین راه خدا به بنده می‌گفت: اگر به کمال و به مقام فناء برسم خدا را به‌دست همه می‌رسانم که همه از او بهره ببرند؛ مانند گوشت قربانی که این قصّابها تکّه‌تکّه می‌کنند و به مردم می‌دهند، خدا را این‌طور به همه می‌رسانم و به مردم و مشتاقان خواهم داد!
حقیر عرض می‌کنم: این کار را خود قرآن کرده است؛ خدا را به جمیع شؤونش بیان نموده و در معرض قرار داده است! همه آیات قرآن بیان توحید است در قالبهای مختلف و با مثالها و زبانهای گوناگون، منتها عمده این‌است‌که انسان بتواند از قرآن استفاده ببرد. به هر مقداری که انسان بتواند راه پیدا کند استفاده می‌برد.
همین آیات أواخر سوره حشر: هُوَ اللَهُ الَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ عَلِمُ الْغَیْبِ وَ الشَّهَدَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِیمُ * هُوَ اللَهُ الَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْمَلِکُ الْقُدُّوسُ السَّلَمُ الْمؤمن الْمُهَیْمِنُ الْعَزیزُ الْجَبَّارُ الْمُتَکَبِّرُ سُبْحَنَ اللَهِ عَمَّا یُشْرِکُونَ * هُوَ اللَهُ الْخَلِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الأَسْمَآءُ الْحُسْنَی یُسَبِّحُ لَهُو مَا فِی السَّمَوَ تِ وَ الأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ؛ [۴]
اینها أسماء حسنی و اسم أعظم إلهی است که قرآن بیان نموده است!
مرحوم علاّمه والد روزی سه‌ربع ساعت، تا یک ساعت با صدای بلند قرآن می‌خواندند، سپس همین‌طور که قرآن روی رحل باز بود به آن نگاه کرده در فکر فرو می‌رفتند! گاهی یک یا دو ساعت این قرآن باز بود و به آن نگاه می‌کردند و همین‌طور بدون اینکه چیزی بخوانند در فکر فرو رفته و در آن تأمّل می‌نمودند. به‌واسطه این تأمّل و تدبّر است که انسان به حقائق قرآن و به بواطن آیات و کلام الله راه پیدا می‌کند.
فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَانِ. [۵] هر مقدار از قرآن که برایتان میسّر است بخوانید!» در ماه مبارک رجب و شعبان و رمضان قرائت قرآن بیشتر سفارش شده است؛ مرحوم قاضی رضوان‌الله‌تعالی‌علیه می‌فرمودند: در این سه ماه هر روز یک جزء قرآن بخوانید که مجموعاً سه مرتبه قرآن ختم می‌شود و این قرائت باید همراه تدبّر باشد!
أبوبصیر خدمت امام صادق علیه‌السّلام عرضه می‌دارد: جُعِلْتُ فِداکَ أَقرَأُ القُرْءَانَ فی شَهْرِ رَمَضانَ فی لَیْلَةٍ؟ فَقالَ: لا! قالَ: فَفی لَیْلَتَیْنِ؟ قالَ: لا! قالَ: فَفی ثَلاثٍ؟ قالَ: ها! و أَشارَ بِیَدِهِ. ثُمَّ قالَ: یا أَبامُحَمَّدٍ! إنّ لِرَمَضانَ حَقًّا و حُرْمَةً لایُشبِهُهُ شَیْ‌ءٌ مِنَ الشُّهورِ و کانَ أَصْحابُ مُحَمَّدٍ صَلَّی‌اللَهُ‌عَلَیهِ‌وَءَالِهِ‌وسَلَّمَ یَقرَأُ أَحَدُهُمُ القُرْءَانَ فی شَهْرٍ أَو أَقَلَّ؛ إنّ القُرْءَانَ لاَیُقرَأُ هَذْرَمَةً و لَکِنْ یُرَتَّلُ تَرتیلاً. [۶]
«فدایت شوم! آیا اجازه می‌دهید درماه رمضان هر شب یک ختم قرآن بخوانم؟ حضرت فرمودند: نه! سپس سؤال نمود: اجازه ختم قرآن در دو شب را می‌دهید؟ فرمودند: نه! سپس از ختم قرآن در سه شب سؤال نمود و حضرت اجازه داده و فرمودند: ای أبامحمّد! ماه رمضان حقّ و حرمتی دارد که سائر ماهها ندارند، و اصحاب پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم قرآن را در یک ماه یا کمتر ختم می‌کردند؛ قرآن را نباید با سرعت و بدون تأمّل قرائت نمود و باید آن را با ترتیل قرائت کرد.»
حضرت در ماه رمضان که بهار قرآن است اجازه فرمودند قرآن را در سه روز ختم کند؛ لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ رَبیعٌ و رَبیعُ القُرْءَانِ شَهْرُ رَمَضانَ[۷]. هرچیزی بهاری دارد، و بهار قرآن ماه رمضان است.»
تدبّر در قرآن راه وصول به توحید را برای انسان مهیّا نموده و انسان را وارد معارف حقّه توحیدیّه قرآن می‌کند. بر همین اساس مرحوم علاّمه والد رضوان‌الله‌تعالی‌علیه می‌فرمودند: در نماز شب باید با قرآن مؤانست داشته باشید؛ یک ساعت یا یک ساعت و نیم إلی دو ساعت قبل از اذان صبح بیدار شوید و سوَر بلند را در هشت رکعت نماز شب تقسیم‌کرده با صوت و با حال بخوانید!
این نماز شب انسان را بالا برده و انسان استفاده شایانی از آن می‌برد، أمّا چنانچه بدون توجّه بخوانید آن بهره را نخواهید برد. ایشان در نماز صبح هم مقیّد بودند سوره‌های طولانی را قرائت کنند.
قرائت قرآن همیشه فضیلت دارد ولی در بعضی أحیان انسان بهره بیشتری می‌برد؛ مانند قرائت قرآن در نماز شب و در نماز صبح، و قرائت سوَری که در نمازهای فریضه وارد شده است.
انسان می‌تواند از طریق قرآن به توحید راه پیدا کند و لذا مرحوم قاضی رضوان‌الله‌تعالی‌علیه یکی از طرق فتح باب را در حین قرائت قرآن می‌دانستند. [۸] این معنی خیلی مهمّ است که برای سالکی که راه رفته و خسته است و عمرش را گذرانده و هنوز فتح باب نشده، در حین قرائت قرآن و با تمسّک به قرآن فتح باب می‌شود.
امیدوارم إن‌شاءالله به این مسأله قرائت قرآن و تدبّر در آیات قرآن اهتمام بورزید و بیشتر با قرآن سر و کار داشته باشید!
مطلب دومی که خدمت سروران عزیز عرض می‌کنم، مطلبی است که مرحوم قاضی رضوان‌الله‌تعالی‌علیه در نامه خود به شاگردانشان بیان کرده و فرموده‌اند: ذکر یونسیّه را پانصد تا هزار مرتبه بگوئید!
این مسأله دستور عمومی نبوده و نسبت به همه سروران برابر نیست؛ کسی‌که صد مرتبه لا إلهَ إلاّ الله می‌گوید، اگر در هر روز این ماه هزار مرتبه بگوید چه‌بسا برای او سنگین باشد یا کسی‌که ذکر یونسیّه ندارد یا بیست مرتبه ذکر یونسیّه دارد برای او پانصد مرتبه سنگین است، ولی سعی کنید در این ماهها ذکر را بیشتر نموده و به مقداری که به انسان فشار وارد نمی‌شود بگوئید؛ مثلاً اگر صد مرتبه ذکر دارید، در این ماه دویست مرتبه یا سیصد مرتبه بگوئید مانعی ندارد. أمّا مازاد بر آن اگر بر انسان فشار وارد شود به‌طوری‌که قابل تحمّل نباشد این ذکر ضرر دارد!
همین ذکری که بهترین کلمه است، کلمه‌ای طیّب و مبارک است، اگر بیش از حد باشد و مراعات رفق و مدارا نشود، برای انسان ضرر دارد؛ مانند آبی که انسان تشنه می‌خورد که اگر یک لیوان بخورد خوب است ولی اگر چند لیوان بخورد همین آبی که حیات انسان است برای او ضرر دارد؛ ذکر هم همین‌طور است.
بله، انسان نباید تنبلی کند؛ إیّاکَ و الکَسَلَ. [۹] انسان باید ذکر را بگوید و به خستگی و کسالتی که از کار روزمرّه برای او ایجاد شده نباید اعتنائی داشته باشد، ولی این غیر از خستگی حاصل از ذکر است.
آقای حدّاد رضوان‌الله‌تعالی‌علیه می‌فرمودند: ذکر غذای نفس است و در هر حال باید ذکر را بگوئید! أمّا اگر به نحوی باشد که انسان طاقت نداشته باشد نباید بگوید؛ لاتُکَرِّهوا إلی أَنْفُسِکُمُ العِبادَةَ. [۱۰] با زیاده‌روی و افراط، عبادت را در نزد خود ناپسند و مکروه ننمائید!»
وَ یَدْعُونَنَا رَغَبًا وَ رَهَبًا. [۱۱] و ما را از روی رغبت و بیم می‌خوانند.» عبادت را از روی رغبت و شوق واشتیاق انجام دهید، تا این عبادت در جانتان اثر کند، و از روی کراهت و سختی خدا را عبادت ننمائید.
ماه رجب ماه خداست، سفره خداست. به هر مقداری که شوق و اشتیاق هست و می‌توانید، ذکر تهلیل بگوئید! ولی اگر با این ذکر برایتان حالت قبض حاصل می‌شود آن را ترک کرده به همان مقداری که تا به حال می‌گفتید اکتفا کنید.
در ماه رجب ذکر تهلیل را شب بگوئید، چون در ماه رجب استحباب گفتن تهلیل در شب وارد شده است. [۱۲] در طیّ شبانه‌روز هم مانعی ندارد که کلمه طیّبه لا إلهَ إلاّ الله بر زبانتان جاری باشد که خیلی فضیلت دارد.
در این ماه صد مرتبه یا هزار مرتبه یا ده‌هزار مرتبه قرائت سوره توحید وارد شده است، [۱۳] ولی به اندازه‌ای که انسان استطاعت داشته و بر او فشار وارد نشود باید خوانده شود، نه بیشتر.
مرحوم علاّمه والد به بعضی آقایان صد مرتبه سوره توحید را در جمیع این ماه دستور می‌دادند! بله اگر انسان حال داشته باشد، کشش داشته باشد، می‌تواند هزار مرتبه یعنی شبانه‌روزی سی وسه مرتبه بخواند و اگر کشش بود بیشتر هم بخواند مانعی ندارد.
قرائت دعاهائی که در ماه رجب وارد است بسیار خوب و مطلوب است و مرحوم علاّمه والد رضوان‌الله‌تعالی‌علیه می‌فرمودند: از ادعیه ماه رجب حتماً بخوانید!
صیام در این ماه بسیار فضیلت دارد؛ إن‌شاءالله خدا قسمت کند از این ماه حدّأکثر استفاده را ببریم.
أذکار و مناجاتهائی که در این ماه وارد است نوعاً توحیدی بوده و دلالت بر این معنا دارد که این ماه، ماه توحید است! سفره، سفره توحید است! ماه أهل الله است و این سفره خاصّ دوستان خداست که از این سفره حدّأکثر استفاده را می‌برند. مرحوم علاّمه والد رضوان‌الله تعالی‌علیه کراراً می‌فرمودند: اولیاء خدا انتظار می‌کشند که ماه رجب شود و این ماه را درک کنند.
امیدواریم که خداوند ما را از این سفره با برکت به أحسن وجه متمتّع گرداند!
اللهمّ صَلّ علی محمّد و ءَال محمّد و عجِّل فرجَهم و العَن عدوَّهم
۱. این جلسه در سوّم رجب‌المرجّب ۱۴۲۲ هجری قمری برگزار گردیده است.
۲. عوالی‌اللئالی، ج۴، ص۱۰۷.
۳. آیه ۷۹، از سوره ۵۶: الواقعة
۴. آیات ۲۲ تا ۲۴، از سوره ۵۹: الحشر؛ «اوست الله، آنکه هیچ معبودی غیر از او نیست، به غیب و آشکار عالِم است، اوست بخشنده و مهربان. اوست الله، آنکه هیچ معبودی جز او نیست؛ حکمران مقتدر، پاک و منزّه از هر نقص و عیب و ایمنی‌دهنده مسیطر و قاهر و غالب بر جمیع مخلوقات و دارای مقام جبروت و بزرگی است. خداوند پاک و منزّه است از آنچه برای او شریک قرار می‌دهند.
اوست الله، که آفریننده و خلق‌کننده و صورتگر است، از برای اوست بهترین نامها، آنچه در آسمانها و زمین است مشغول تسبیح اوست، و فقط او شکست‌ناپذیر و حکیم است.»
۵. قسمتی از آیه ۲۰، از سوره ۷۳: المزّمّل.
۶. الکافی، ج۲، ص۶۱۷.
۷. همان‌مصدر، ص۶۳۰.
۸. رساله‌لبّ‌اللباب، ص۱۵۰.
۹. الکافی، ج۵، ص۸۵ .
۱۰. همان‌مصدر، ج۲، ص۸۶ .
۱۱. قسمتی از آیه ۹۰، از سوره ۲۱: الأنبیآء.
۱۲. إقبال‌الأعمال، ج۳، ص۱۷۷.
۱۳. همان‌مصدر، ص۲۱۷.