کتاب گلشن أحباب (جلد سوم) - مجلس سیوششم - مراقبات ماه رجب و دستورات مرحوم قاضی (ره) درباره ماههای حرام.
أعوذُ بِاللَهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم
بِسمِ اللَهِ الرَّحمَنِ الرَّحیم
الحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ العالَمینَ و صَلّی اللَهُ عَلی سَیِّدِنا مُحَمّدٍ و ءَالِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ
و لَعنَةُ اللَهِ عَلی أعدآئِهِم أجمَعینَ مِنَ الأَنَ إلی قیامِ یَومِ الدّینِ
و لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلاّ بِاللَهِ العَلیِّ العَظیم[۱]
ماه رجب ماهی است که اولیاء خدا انتظار ورود آن را داشته و از خدا درخواست طول عمر میکردند تا ماه رجب را درک کنند.
آنقدر ماه رجب اهمّیت و فضیلت دارد که أعمال خوب در این ماه مضاعف میشود، [۲] ماهی است که طبق فرموده رسول اکرم صلّیالله علیهوآلهوسلّم اگر کسی توفیق درک این ماه را بهوسیله صیام و أعمال صالحه پیدا کند و گناه و سیّئهای داشته باشد خداوند سیّئاتش را تبدیل به حسنات میفرماید. [۳] خیلی ماه بافضیلتی است.
روایت مفصّلی در فضیلت ماه رجب و ثواب روزه آن نقل شده است؛ برخی از روات این روایت ناشناخته هستند، ولی مرحوم شیخ صدوق رضواناللهعلیه این حدیث را در أمالی[۴] و ثوابالأعمال[۵] و فضآئلالأشهرالثّلاثة[۶] نقل فرموده و فیالجملة اصل آن را تلقّی به قبول کردهاند، گرچه شاید در جزئیّات، نقل به معنا و تغییراتی اتّفاق افتاده باشد، ولی به هر حال در بیان اصل اهمّیت و فضیلت ماه رجب نافع است.
أبوهارون عَبدی از أبوسعیدخُدْری از رسول خدا صلّیاللهعلیه وآلهوسلّم نقل میکند که فرمودند: أَلا إنّ رَجَبًا شَهْرُ اللَهِ الأَصَمُّ و هُوَ شَهْرٌ عَظیمٌ. و إنّما سُمِّیَ الأَصَمَّ لِأَنّهُ لایُقارِبُهُ شَهْرٌ مِنَ الشُّهورِ حُرْمَةً و فَضْلاً عِندَ اللَهِ. و کانَ أَهْلُ الجاهِلیَّةِ یُعَظِّمونَهُ فی جاهِلیَّتِها، فَلَمّا جآءَ الإسْلامُ لَمیَزْدَدْ إلاّ تَعْظیمًا و فَضْلاً.
«آگاه باشید که ماه رجب ماه أصمّ خداست و این ماه، ماه بزرگی است. چرا به این ماه، ماهِ أصم میگویند؟ چون از جهت فضیلت و احترام پیش خداوند هیچ ماهی با این ماه برابری نمیکند. و در زمان جاهلیّت مردم این ماه را محترم و معظّم میشمردند و با اینکه سیره اوّلیّه آنها جنگ و نزاع بوده و دائماً در حال جنگ و نزاع بودند ولی وقتی ماه رجب که یکی از أشهر حُرُم است فرا میرسید به حرمت ماه رجب جنگ را کنار میگذاشتند، وقتی که اسلام آمد آن مرام جاهلیّت مبنی بر احترام این ماه را تأیید نموده و تعظیم این ماه را بیشتر نمود.»
بعد حضرت میفرمایند: أَلا إنّ رَجَبًا و شَعْبانَ شَهْرایَ و شَهْرَ رَمَضانَ شَهْرُ أُمَّتی. «آگاه باشید که رجب و شعبان دو ماه من و رمضان ماه امّت من است.» البتّه این روایت در کتاب ثوابالأعمال چنین نقل شده است که: أَلا إنّ رَجَبًا شَهْرُ اللَهِ و شَعْبانَ شَهْری و رَمَضانَ شَهْرُ أُمَّتی. «آگاه باشید که رجب ماه خداست و شعبان ماه من و رمضان ماه امّت من است.»
بعد حضرت میفرمایند: أَلا فَمَن صامَ مِن رَجَبٍ یَوْمًا إیمانًا و احْتِسابًا اسْتَوْجَبَ رِضْوانَ اللَهِ الأَکْبَرَ و أَطْفَأَ صَوْمُهُ فی ذَلِکَ الیَوْمِ غَضَبَ اللَهِ و أَغْلَقَ عَنهُ بابًا مِن أَبْوابِ النّارِ؛ و لَوْ أُعْطِیَ مِلْءَ الأَرْضِ ذَهَبًا ما کانَ بِأَفْضَلَ مِن صَوْمِهِ، و لایَسْتَکْمِلُ لَهُ أَجْرَهُ بِشَیْءٍ مِنَ الدُّنْیا دونَ الحَسَناتِ إذا أَخْلَصَهُ لِلَّهِ.
«اگر کسی یک روز از ماه رجب را از سر ایمان و اخلاص و رسیدن به پاداش إلهی روزه بگیرد مستوجب بزرگترین رضوان پروردگار شده و همین روزه او غضب خدا را خاموش میکند و دری از درهای جهنّم را بر او میبندد. و اگر به اندازه جمیع زمین طلا به او داده شود أفضل از این یک روز روزه نمیشود، و هیچ چیزی از دنیا به جز أعمال حسنه نمیتواند أجر این یک روز را کامل کند.»
یعنی اگر این روزه ماه رجب را در یک کفّه میزان و آنچه در دنیا هست بجز أعمال حسنه را در کفّه دیگر آن قرار دهیم نمیتواند با این یک روز روزه برابری کند، البتّه در صورتی که برای خدا انجام داده باشد.
و لَهُ إذا أَمْسَی عَشْرُ دَعَواتٍ مُسْتَجاباتٍ؛ إن دَعا بِشَیْءٍ فی عاجِلِ الدُّنْیا أَعْطاهُ اللَهُ و إلاّ ادَّخَرَ لَهُ مِنَ الخَیْرِ أَفْضَلَ مَا دَعا بِهِ داعٍ مِن أَوْلیآئِهِ و أَحِبّآئِهِ و أَصْفیآئِهِ.
«و هنگامیکه شب شده و وقت افطار میرسد این شخص روزهدار ده دعای مستجاب دارد؛ اگر چیزی از امور زودگذر دنیوی را بخواهد خداوند به او عنایت میکند و اگر دعای او مربوط به امور دنیوی نباشد خدا بهترین خواستهای که أولیاء و أحبّاء و أصفیائش از وی طلب کردهاند را برای روز جزای او ذخیره مینماید.»
اینها درباره کسی بود که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد. حالا اگر کسی دو روز روزه بگیرد، حضرت میفرمایند: لَمیَصِفِ الواصِفونَ مِن أَهْلِ السَّمآءِ و الأَرْضِ ما لَهُ عِندَ اللَهِ مِنَ الکَرامَةِ و کُتِبَ لَهُ مِنَ الأَجْرِ مِثْلُ أُجورِ عَشَرَةٍ مِنَ الصّادِقینَ فی عُمُرِهِمْ بالِغَةً أَعْمارُهُمْ ما بَلَغَتْ.
«هیچکس از اهل آسمان و زمین نمیتواند آن کرامتی که این شخص نزد پروردگار دارد را توصیف کنند و برای او اجری است برابر با اجر و پاداش معنوی ده نفر از صادقین، راستگویان و راستپیمانان راه خدا به هر مقداری که اینها عمر کرده باشند.» یکی صد سال، یکی نود سال یا هشتاد سال؛ این دو روز روزه برابری میکند با تمام ثوابها و أعمالی که این ده نفر در تمام عمر خود انجام دادهاند.
و شُفِّعَ یَوْمَ القِیَمَةِ فی مِثْلِ ما یُشَفَّعونَ فیهِ و یَحْشُرُهُ مَعَهُمْ فی زُمْرَتِهِمْ حَتَّی یَدْخُلَ الجَنَّةَ و یَکونَ مِن رُفَقآئِهِمْ.
«و در روز قیامت در تمام مواردی که شفاعت آن ده نفرِ صادق قبول میشود، شفاعت این شخص هم مورد قبول واقع میگردد و خدا او را در زمره آنها محشور میکند تا وارد بهشت شده و از رفقای آنها باشد.» و استبعادی هم ندارد که خداوند بخواهد بهواسطه این روزه این برکات را به ایشان بدهد؛ یعنی این روزه آنقدر مصفّاست که انسان را بدیشان ملحق مینماید.
و کسیکه سه روز از ماه رجب را روزه بگیرد، جَعَلَ اللَهُ بَیْنَهُ و بَیْنَ النّارِ خَنْدَقًا أَو حِجابًا طولُهُ مَسیرَةَ سَبْعینَ عامًا. «خداوند عزّوجلّ بین او و آتش با خندق یا حجابی که طول آن به اندازه مسیر هفتاد سال است فاصله میاندازد.»
و در وقت افطار خداوند عزّوجلّ به او میگوید: لَقَدوَجَبَ حَقُّکَ عَلَیَّ و وَجَبَتْ لَکَ مَحَبَّتی و وَلایَتی؛ أُشْهِدُکُمْ یا مَلَئِکَتِی أَنّی قَدغَفَرْتُ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنْبِهِ و ما تَأَخَّرَ. «حقّ تو بر من واجب شده است و محبّت و ولایت من بر تو واجب شده است؛ ای ملائکه من! شاهد باشید که تمام گناهان قدیم و جدید او را بخشیدم.»
و اگر کسی چهار روز از ماه رجب را روزه بگیرد، عوفِیَ مِنَ البَلایا کُلِّها مِنَ الجُنونِ و الجُذامِ و البَرَصِ و فِتْنَةِ الدَّجّالِ و أُجیرَ مِن عَذابِ القَبْرِ و کُتِبَ لَهُ مِثْلُ أُجورِ أُولی الأَلْبابِ التَّوّابینَ الأَوّابینَ و أُعْطِیَ کِتابَهُ بِیَمینِهِ فی أَوآئِلِ العابِدینَ.
«از همه بلاها در امان میماند؛ از مریضی دیوانگی، جذام، پیسی و از فتنه دجّال و عذاب قبر مأمون میماند. و برای او پاداشی مثل پاداش صاحبان خرد که اهل توبه و إنابه و رجوع به پروردگار هستند نوشته میشود و در صف اوّل عبادتکنندگان، کتابش به دست راست او داده میشود.»
و اگر کسی پنج روز از این ماه را روزه بگیرد، کانَ حَقًّا عَلَی اللَهِ أَنیُرْضِیَهُ یَوْمَ القِیَمَةِ و بُعِثَ یَوْمَ القِیَمَةِ و وَجْهُهُ کَالقَمَرِ لَیْلَةَ البَدْرِ و کُتِبَ لَهُ عَدَدَ رَمْلِ عالِجٍ حَسَناتٌ و أُدْخِلَ الجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسابٍ و یُقالُ لَهُ: تَمَنَّ عَلَی رَبِّکَ ما شِئْتَ!
«بر خداوند عزّوجلّ است که در روز قیامت او را راضی کند، و در روز قیامت مبعوث شود درحالیکه صورتش مثل ماه شب چهاردهم میماند، و برای او به تعداد ریگهای بیابان حسنه نوشته شده و بدون حساب وارد بهشت میشود، و به او گفته میشود: هرچه میخواهی از پروردگار خود تقاضا کن!»
و هرکس شش روز از ماه رجب را روزه بگیرد، خَرَجَ مِن قَبْرِهِ و لِوَجْهِهِ نورٌ یَتَلَأْلَأُ أَشَدُّ بَیاضًا مِن نورِ الشَّمْسِ و أُعْطِیَ سِوَی ذَلِکَ نورًا یَسْتَضیءُ بِهِ أَهْلُ الجَمْعِ یَوْمَ القِیَمَةِ و بُعِثَ مِنَ الأَمِنینَ یَوْمَ القِیَمَةِ، حَتَّی یَمُرَّ عَلَی الصِّراطِ بِغَیْرِ حِسابٍ و یُعافَی مِن عُقوقِ الوالِدَیْنِ و قَطیعَةِ الرَّحِمِ.
«از قبر خارج میشود درحالیکه برای صورت او نوری است که تلألؤو درخششی بیشتر از نور خورشید دارد و خداوند علاوه بر این نور، به او نوری میدهد که تمام اهل محشر از نور او بهرهمند شده و روشنائی میگیرند و جزء افرادی مبعوث میشود که روز قیامت در أمن بوده و هیچ خوف و هراسی ندارند، تا اینکه بدون حساب بر صراط عبور میکند و از مجازات به سبب عاقّ والدین و قطع رحم هم معاف میشود.» یعنی خداوند حساب او را به گونهای تنظیم میکند که اگر در دنیا عاقّ والدین بوده و یا قطع رحم کرده، بتواند به سلامت از این مرحله عبور کند.
و کسیکه هفت روز از این ماه را روزه بگیرد، فَإنّ لِجَهَنَّمَ سَبْعَةَ أَبْوابٍ یُغْلِقُ اللَهُ عَنهُ بِصَوْمِ کُلِّ یَوْمٍ بابًا مِن أَبْوابِها و حَرَّمَ اللَهُ جَسَدَهُ عَلَی النّارِ. «پس برای جهنّم هفت در است که خداوند بهواسطه هر روز روزهای که در این ماه گرفته یکی از درهای جهنّم را میبندد و خداوند جسد او را بر آتش حرام میکند.»
و اگر کسی هشت روز از این ماه را روزه بگیرد، فَإنّ لِلجَنَّةِ ثَمانیَةَ أَبْوابٍ یَفْتَحُ اللَهُ لَهُ بِصَوْمِ کُلِّ یَوْمٍ بابًا مِن أَبْوابِها و قالَ لَهُ: ادْخُلْ مِن أَیِّ أَبْوابِ الجِنانِ شِئْتَ! «پس برای بهشت هشت در است که خداوند برای هر روز روزه، یک درب آن را باز میکند و به او میگوید: از هر کدام از درهای بهشت که میخواهی وارد شو!»
و کسیکه نه روز را روزه بگیرد، خَرَجَ مِن قَبْرِهِ و هُوَ یُنادی: لا إلَهَ إلاّ اللَهُ، و لایُصْرَفُ وَجْهُهُ دونَ الجَنَّةِ و خَرَجَ مِن قَبْرِهِ و لِوَجْهِهِ نورٌ یَتَلَأْلَأُ لِأَهْلِ الجَمْعِ حَتَّی یَقولوا: هَذا نَبیٌّ مُصْطَفًی! و إنّ أَدْنَی ما یُعْطَی أَنیَدْخُلَ الجَنَّةَ بِغَیْرِ حِسابٍ.
«از قبرش خارج میشود درحالیکه ندا به «لا إلهَ إلاّ الله» بلند میکند و صورتش فقط به طرف بهشت بوده و از آن مصروف نمیشود، و همچنین از قبر خارج میشود درحالیکه صورت او برای اهل محشر به نحوی تلألؤو درخشش دارد که همه میگویند: این پیغمبرِ برگزیده خداست! و کمتر چیزی که به او عنایت میشود ایناستکه بدون حساب وارد بهشت میشود.»
و اگر کسی ده روز از این ماه را روزه بگیرد، جَعَلَ اللَهُ لَهُ جَناحَینِ أَخضَرَیْنِ مَنْظومَیْنِ بِالدُّرِّ و الیاقوتِ یَطیرُ بِهِما عَلَی الصِّراطِ کَالبَرْقِ الخاطِفِ إلَی الجِنانِ و یُبَدِّلُ اللَهُ سَیِّئاتِهِ حَسَناتٍ و کُتِبَ مِنَ المُقَرَّبینَ القَوّامینَ لِلَّهِ بِالقِسْطِ.
«خداوند تبارکوتعالی به او دو بال سبز عنایت میکند که دور این بالها تمام درّ و یاقوت چیده شده و بهواسطه این دو بال مثل برق در یک چشم به هم زدن از صراط عبور کرده به طرف بهشت میرود، و خدا گناهان او را به حسنه تبدیل میکند و از مقرّبینی که برای رضای خدا به اقامه قسط و عدل میپردازند، نوشته میشود.»
ما سه گروه داریم: یک گروه اصحاب شمال هستند و یک گروه اصحاب یمین و یک گروه هم مقرّبین هستند. در سوره واقعه میخوانیم که بهره مقرّبین بیشتر از اصحاب یمین است.
و کَأَنّهُ عَبَدَ اللَهَ مِائَةَ عامٍ صابِرًا قَآئِمًا مُحْتَسِبًا. «و مثل ایناستکه خداوند تبارکوتعالی را صد سال عبادت کرده، درحالیکه شبها قیام به عبادت داشته و صابر و محتسب بوده است.» یعنی للّه و برای خدا کار کرده است.
و مَن صامَ مِن رَجَبٍ أَحَدَعَشَرَ یَوْمًا لَمیُوافِ اللَهُ یَوْمَ القِیَمَةِ عَبْدًا أَفْضَلَ ثَوابًا مِنه إلاّ مَن صامَ مِثْلَهُ أَوْ زادَ عَلَیهِ. «هرکس یازده روز از ماه رجب را روزه بدارد، در روز قیامت کسی از حیث ثواب با او برابری نمیکند، مگر آنکه به اندازه او یا بیشتر از او روزه گرفته باشد.»
حضرت همینطور روزهداران این ماه را میشمارند؛ کسیکه دوازده روز روزه بگیرد، کسیکه سیزده روز این ماه را روزه بگیرد، تا کسیکه تمام این ماه را روزه بگیرد و آثار مترتّب بر آن را نیز بیان میکنند.
سپس از حضرت سؤل میکنند که: یا نَبیَّ اللَهِ! فَمَن عَجَزَ عَن صیامِ رَجَبٍ لِضَعْفٍ أَوْ لِعِلَّةٍ کانَتْ بِهِ، أَوِ امْرَأَةٌ غَیْرُ طاهِرٍ، یَصْنَعُ ماذا لِیَنالَ ما وَصَفْتَهُ؟
«ای رسول خدا! اگر کسی بهخاطر ضعف یا مریضی عاجز از روزه شد و یا زنی بهخاطر طاهرنبودن نتوانست ماه رجب را روزه بگیرد، چه کاری انجام دهد تا به آنچه شما فرمودید نائل شود؟»
حضرت فرمودند: یَتَصَدَّقُ کُلَّ یَوْمٍ بِرَغیفٍ عَلَی المَساکینِ؛ وَالَّذی نَفْسی بِیَدِهِ إنّهُ إذا تَصَدَّقَ بِهَذِهِ الصَّدَقَةِ کُلَّ یَوْمٍ نالَ ما وَصَفْتُ و أَکْثَرَ. إنّهُ لَوِ اجْتَمَعَ جَمیعُ الخَلآئِقِ کُلُّهُمْ مِن أَهْلِ السَّمَواتِ و الأَرْضِ عَلَی أَنیُقَدِّروا قَدْرَ ثَوابِهِ، مابَلَغوا عُشْرَ ما یُصیبُ فی الجِنانِ مِنَ الفَضآئِلِ و الدَّرَجاتِ.
«هر روز یک گرده نان به عنوان صدقه به فقراء إطعام کند؛ قسم به آن خدائی که جان من در دست اوست! اگر کسی هر روز این صدقه را بدهد، به آنچه گفتم و بیشتر از آن نائل میشود. اگر همه خلائق از اهل آسمانها و زمین جمع شوند برای اینکه ثواب این شخص را اندازهگیری کنند، به یکدهم از آنچه به این شخص از فضائل و درجات در بهشتها عنایت میشود نمیرسند.»
سپس عرضه داشتند: یا رَسولَ اللَهِ! فَمَن لَمیَقْدِرْ عَلَی هَذِهِ الصَّدَقَةِ یَصْنَعُ ماذا لِیَنالَ ما وَصَفْتَ؟ «ای رسول خدا! اگر کسی قادر نباشد که این صدقه را بدهد چه کاری انجام دهد تا به آنچه شما فرمودید نائل شود؟» چون در زمان رسول خدا نوعاً مساکین و فقراء دور حضرت بودند و برخی در فقر شدید به سر میبردند؛ در زمانی اصحاب صفّه اصلاً ساتر عورت نداشتند و نمیتوانستند مثل دیگران نماز بخوانند و روی همان صفّه نشسته نماز میخواندند. [۷]
حضرت در جواب فرمودند: هر روز از ماه رجب صد مرتبه خدا را با این عبارت تسبیح کند: سُبْحانَ الإلَهِ الجَلیلِ، سُبْحانَ مَن لایَنْبَغی التَّسْبیحُ إلاّ لَهُ، سُبْحانَ الأَعَزِّ الأَکْرَمِ، سُبْحانَ مَن لَبِسَ العِزَّ و هُوَ لَهُ أَهْلٌ.
پس روزه در ماه رجب مستحب مؤّد است؛ بهخصوص در روز اوّل و نیمه ماه رجب و روز بیستوهفتم که روز مبعث رسول اکرم صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم است و همچنین روز آخر ماه که بر آنها تأکید بیشتری شده است.
در روز سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم که ایّام لیالیالبیض است، یعنی روزهائی که شبهای آن نورانی است، مستحبّ است انسان در این سه روز روزه بگیرد و از أعمال آن دعای استفتاح است که حضرت امام صادق علیهالسّلام برای دایه خود «اُمّداوود» بیان فرمودند.
اُمّداوود فرزندی به نام «داوود» داشت و حضرت امام صادق علیهالسّلام را از شیر فرزندش شیر داد، بنابراین داوود برادر رضاعی امام صادق علیهالسّلام میشود که منصور او را گرفته و حبس میکند.
یک روز مادر رضاعی حضرت، خدمت ایشان میرسد و حضرت احوال او را میپرسند، بعد میفرمایند: از فرزندت داوود چه خبر؟ میگوید: منصور او را گرفته و در عراق محبوس است. حضرت میفرمایند: چرا دعای استفتاح را نمیخوانی تا فرزندت آزاد شود؟! بعد حضرت میفرمایند: روز سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم این ماه را روزه بگیر. و برایش أعمالی را بیان میکنند که به «أعمال اُمّداوود» مشهور است و سیّد آن را در إقبال ذکر کرده و در مفاتیح نیز آمده است. سپس میفرمایند: این أعمال را که انجام دادی فرزندت آزاد میشود.
اُمّداوود که این أعمال را انجام میدهد منصور أمیرالمؤنین علیهالسّلام را در خواب میبیند که حضرت با ناراحتی به آتش زیر پای خود اشاره کرده و به او میگویند: اگر داوود را آزاد نکنی تو را وارد این آتش میکنم!
منصور با هراس از خواب بلند میشود و داوود را بر شتر تندروئی سوار میکند و پول فراوانی هم به او میدهد و با عجله روانه مدینه میکند. [۸]
علی أیّ حال، روز سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم که أیّامالبیض است و أعمال اُمّداوود در آن وارد شده، روزهاش مستحبّ است.
ماه رجب بسیار فضیلت دارد و قسمت عمده آن روزه است و در کتب روائی ما فصل مُشبعی درباره فضیلت صوم ماه رجب وارد شده است. البتّه آقایان رفقا و عزیزان به هر مقداری که بدنشان کشش دارد روزه بگیرند، به مقداری که ناراحتی معده یا ناراحتیهای دیگر برایشان پیش نیاید و لاأقل روز اوّل ماه رجب و روز نیمه ماه رجب و آخر ماه رجب و روز بیستوهفتم ماه را روزه بگیرید، البتّه روز سیزدهم و چهاردهم هم بسیار فضیلت دارد.
در روایات به ماه رجب «شَهرُ اللهِ الأصَمّ»[۹] و همچنین «شَهرُ اللهِ الأصَبّ»[۱۰] گفته میشود؛ یعنی رحمت خدا در این ماه خیلی ریزان است. همینطور «رَجبُ مُضَر» نیز گفته میشود، چون قبل از اسلام قبیله مُضَر عنوان «رجب» را برای همین ماه به کار میبردند؛ یعنی ماهی که بین جُمادیالآخره و شعبان قرار دارد را «رجب» مینامیدند، أمّا قبیله ربیعه که یکی از قبائل پرجمعیّت بوده و تعدادشان بسیار زیاد بود عنوان «رجب» را بر ماه رمضان إطلاق میکردند و ماه رمضان را ماه حرام میدانستند. بعد از اسلام رسول اکرم در کلمات خود عنوان «رجبُ مُضَر» را بکار بردند؛ یعنی رجب قبیله مضر، نه رجب قبیله ربیعه که در زمان جاهلیّت ماه مبارک رمضان را برای خودشان رجب قرار داده بودند. [۱۱] پس ماه رجب سه اسم دارد: «رجبُ مُضَر»، «شَهرُ اللهِ الأصَمّ» و «شَهرُ اللهِ الأصَبّ».
همانطور که عرض شد ماه رجب شرافت بسیار زیادی دارد. یکی از اسباب شرافتش ایناستکه از «أشهُر حُرُم» یعنی از ماههای حرام است و از مواسم دعا یعنی از زمانهای دعا بوده و دعا در ماه رجب مستجاب میشود. در زمان جاهلیّت نیز اینطور بوده است که اگر به افرادی ظلم میشد صبر میکردند تا ماه رجب فرا برسد و سپس نفرین میکردند و مستجاب میشد! همچنین منتظر بودند خداوند حوائج آنها را در ماه رجب عنایت کند. مرحوم سیّد در إقبال حکایاتی در اینباره نقل میکنند، کما اینکه مرحوم آیهالله میرزا جوادآقا ملکی تبریزی نیز در المراقبات ذکر کردهاند.
در بعضی از روایات داریم که: رجب، شهرالله است و در بعضی روایات نیز آمده است که: شهر أمیرالمؤنین علیهالسّلام است، کما اینکه ماه شعبان ماه رسول خدا و ماه رمضان شهر الله است.
ارتباط ماه رجب و توحید و أمیرالمؤمنین علیهالسّلام عجیب است! ماه رجب هم ماه خداست و هم ماه حضرت! سرّ آن نیز ایناستکه: حضرت أمیرالمؤمنین علیهالسّلام مظهر توحید است، مظهر قُلْ هُوَ اللَهُ أحَدٌ است، مظهر اللَهُ الصَّمَدُ است. [۱۲]
شب اوّل ماه رجب از لیالی چهارگانهای است که إحیاء در آن مستحبّ مؤّد است. [۱۳] و روزهای ماه رجب از ایّام مبارک است و بهخصوص روز نیمه رجب که از أحبِّ أیّام إلی الله تبارکوتعالی میباشد. [۱۴]
روز نیمه رجب از بهترین ایّام بوده و همانطور که عرض شد، قرائت دعای استفتاح در این روز وارد شده است که امام صادق علیهالسّلام این دعا را به «اُمّداوود» مادر رضاعی خود بیان فرمودند.
روز بیستوهفتم ماه رجب روز مبعث پیغمبر اکرم صلّیاللهعلیه وآلهوسلّم و روز ظهور رحمت واسعه پروردگار است و از جهات باطنیّه از أشرف ایّام میباشد.
مرحوم میرزا جوادآقای ملکی میفرمایند: و بِالجُملَةِ فَضآئِلُ هذا الشَّهرِ لایُحیطُ بِها العُقول. [۱۵] «و بالجمله فضائل این ماه آنقدر زیاد است که عقول توان إدراک آن را ندارند.»
و از مهمّات مراقبات از اوّل تا آخر این ماه، تذکّر حدیث آن ملکی است که انسان را بهسوی خدا میخواند که از پیغمبر اکرم صلّیالله علیهوآلهوسلّم روایت شده که فرمودند: إنّ اللَهَ تَعالَی نَصَبَ فی السَّمآءِ السّابِعَةِ مَلَکًا یُقالُ لَهُ: «الدّاعی». فَإذا دَخَلَ شَهْرُ رَجَبٍ یُنادی [نادی] ذَلِکَ المَلَکُ کُلَّ لَیْلَةٍ مِنهُ إلَی الصَّباحِ: طوبَی لِلذّاکِرینَ، طوبَی لِلطّآئِعینَ. و یَقولُ اللَهُ تَعالَی: أَنَا جَلیسُ مَن جالَسَنی و مُطیعُ مَن أَطاعَنی و غافِرُ مَنِ اسْتَغْفَرَنی. الشَّهْرُ شَهْری و العَبْدُ عَبْدی و الرَّحْمَةُ رَحْمَتی؛ فَمَن دَعانی فی هَذا الشَّهْرِ أَجَبْتُهُ و مَن سَأَلَنی أَعْطَیْتُهُ و مَنِ اسْتَهْدانی هَدَیْتُهُ. و جَعَلْتُ هَذا الشَّهْرَ حَبْلاً بَیْنی و بَیْنَ عِبادی؛ فَمَنِ اعْتَصَمَ بِهِ وَصَلَ إلَیَّ. [۱۶]
«خداوند تبارکوتعالی در آسمان هفتم ملکی قرار داده که به او «داعی» میگویند؛ یعنی دعوت کننده. هنگامیکه ماه رجب داخل میشود این ملک هر شب تا به صبح ندا میکند که: خوشا به سعادت آنهائی که خدا را یاد میکنند! خوشا به سعادت آنهائی که در مقام اطاعت پروردگار هستند!
و خداوند تبارکوتعالی میفرماید: من همنشین کسی هستم که با من همنشین شود و هرکس مرا إطاعت کند من او را اطاعت میکنم و هرکس طلب آمرزش کند او را میبخشم. ماه، ماهِ من است و بنده، بنده من است و رحمت هم رحمتِ من است. پس هرکس مرا در این ماه بخواند إجابتش میکنم.» پس خداوند إجابت دعا در این ماه را تضمین فرمودهاست، این ماه، ماهِ دعاست!
«و هرکس از من درخواستی داشته باشد به او عنایت میکنم و هرکس از من طلب هدایت کند (و بگوید: خدایا! من راه را گم کردهام، به کسی دسترسی ندارم، خودت مرا هدایت کن!) او را هدایت میکنم. و من این ماه را ریسمانی بین خود و بندگانم قرار دادم، پس هرکس به این ریسمان چنگ بزند به من خواهد رسید.»
مرحوم قاضی رضواناللهتعالیعلیه به مناسبت ورود ماههای حرام، نامهای را همراه با دستوراتی برای شاگردان خود چه حاضرین و چه غائبین مرقوم فرموده و در آغاز أشعاری نفیس ذکر کردهاند. [۱۷] مرحوم علاّمه والد نیز در أواخر عمر شریفشان سفارش فرمودند که این دستورات، در ماههای رجب و شعبان و رمضان عمل شود.
سپس میفرمایند: قالَ عَزَّ مِن قآئل: وَ مَن یَعْتَصِم بِاللَهِ فَقَدْهُدِیَ إِلَی صِرَ طٍ مُسْتَقِیمٍ. [۱۸] «خداوند عزیز فرموده است: کسیکه تمسّک به پروردگار کند و اعتصام بالله بجوید، به صراط مستقیم هدایت شده است.»
و قالَ: وَ اسْتَقِمْ کَمَآ أُمِرْتَ. [۱۹] و قالَ جَلَجَلالُهُالعَظیم: إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَهُ ثُمَّ اسْتَقَمُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَنءِکَةُ. [۲۰] «و فرموده است: استقامت کن چنانکه امر شدهای. و خداوند جلّجلاله فرموده است: حقّاً آن افرادی که گفتند پروردگار ما خداست و سپس استقامت کردند، ملائکه بر آنها نازل میشوند.»
انْتَبِهوا إخْوانیَ الأعِزَّةَ ـ وَفَّقَکُمُ اللهُ لِطاعَتِهِ ـ فقَددَخَلْنا فی حِمَی الأشْهُرِ الحُرُمِ. فما أعظَمَ نِعَمَ الباری عَلَینا و أتَمَّ! فالواجِبُ عَلَینا قَبلَ کُلِّ شَیءٍ التَّوبَةُ بِشُروطِها اللازِمَةِ و صَلَواتِها المَعلومَةِ ثُمَّ الاِحْتمآءُ مِنَ الکَبآئِرِ و الصَّغآئِرِ بِقَدرِ القُوَّةِ.
«ای برادران عزیز من! بیدار باشید، خدا شما را بر طاعت خود موفّق بدارد! ما در قرقگاه ماههای حرام که ماه رجب باشد داخل شدیم. پس چقدر نعمتهای خداوند تبارکوتعالی بر ما عظیم و تمام است! پس قبل از هر چیزی بر ما واجب است توبه کنیم و شرائط لازم آن را رعایت کرده و نمازهای مخصوص آن را بجا آوریم. و پس از آن از ارتکاب گناهان کبیره خوداری کرده و گناهان صغیره را نیز به قدر توان ترک کنیم.»
انسان باید قبل از دستورات ماه رجب که عرض کردیم، توبه کند. توبه به این صورت است که ابتدا غسل توبه کند و سپس وضو بگیرد و نماز معروف توبه را بجا آورد؛ که دو نماز دو رکعتی است و در أعمال ماه ذیالقعدة آمده است.
و خوب است که در جای خلوت آن را انجام دهد و بعد از سلام یک مرتبه صلوات بر محمّد و آل محمّد فرستد و بعد باید هفتاد مرتبه أَسْتَغْفِرُ اللَهَ رَبّی و أَتوبُ إلَیهِ گوید و گناهان خود را در نظر آورده اشک بریزد که هرچه حال إنابه و بکائش بیشتر باشد استفادهای که از ماه رجب میبرد بیشتر و بهتر خواهد بود. و بعد از گفتن لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلاّ بِاللَهِ العَلیِّ العَظیمِ میگوید: یا عَزیزُ یا غَفّارُ! اغْفِرْ لی ذُنوبی و ذُنوبَ جَمیعِ المُؤمِنینَ و المُؤمِناتِ فَإنّهُ لایَغْفِرُ الذُّنوبَ إلاّ أَنْتَ.
مرحوم قاضی میفرمایند: این توبه را إنشاءالله شب جمعه یا روز جمعه انجام میدهید، سپس روز یکشنبه، این دستور را إعاده میکنید.
بعد فرمودند: ثُمَّ تَلتَزِمونَ المُراقَبَةَ الصُّغری و الکُبری. «به مراقبه صغری و کبری ملتزم شوید.» مراقبه صغری عبارت است از اینکه: انسان مراقب و متوجّه باشد که هیچ خطا و گناهی از او سر نزند. و مراقبه کبری عبارت است از اینکه: دلش را به خدا بسپارد و غیر خدا در دلش راه پیدا نکند و محبّت خدا دلش را استیعاب کند و این مراقبه باید در همه آنات باشد.
و المُحاسَبَةَ و المُعاتَبَةَ و المُعاقَبَةَ بِما أحرَی. «شب به حساب أعمال خود برسد و بعد از اینکه أعمال خود را محاسبه کرد، خود را سرزنش کند که چرا خطا کردی؟! چرا استفادهای که باید میبردی را نبردی؟! و بعد از اینکه خود را سرزنش کرد، چوب عقاب را به نفس خود بکشد و نفس خود را به چیزی که سزاوارتر است عقاب کند.»
اگر چنانچه معصیت پروردگار را انجام داده است صرف سرزنش کفایت نمیکند، بلکه باید بهواسطه عقاب، خود را ملزَم به ترک معصیّت کند؛ مثلاً پنج روز یا شش روز روزه برای خود مقرّر کند، به این نحو که بگوید: بهواسطه این معصیت، لِلِّه عَلَیَّ که پنج روز روزه بگیرم.
معاقبه باید به چیزی باشد که سزاوارتر است، نباید طوری خود را معاقبه کند که نفسش بشکند؛ مثلاً نباید خود را معاقبه کند که به جز عید فطر و قربان که روزه در آن حرام است، تمام ایّام سال را روزه بگیرد؛ اینطور درست نیست! نفس شکسته میشود، خسته میشود، زده میشود، بلکه به مقداری معاقبه کند که در توان نفس او باشد و موجب انزجار از تکرار این اشتباه شود.
فإنّ فیها تَذْکِرَةً لِمَن أرادَ أنیَتَذَکَّرَ أو یَخشَی. «چرا که حقّاً در این مراقبه و محاسبه و معاتبه تذکّری است برای هرکسی که بخواهد به یاد حق بوده و خشیت از ذات أقدس خداوند داشته باشد.»
سپس همانطور که در روایات هم بسیار وارد شده است، میفرمایند: در این ماه زیاد استغفار کنید؛ ماه رجب ماه استغفار است. [۲۱]
ثُمَّ أقْبِلوا بِقُلوبِکُم و داووا أمراضَ ذُنوبِکُم و هَوِّنوا بِالاِسْتِغفارِ خُطوبَ عُیوبِکُم. «با قلبهایتان رو به درگاه إلهی بیاورید و مرضهای قلبی خود را که به سبب گناهان پدید آمده است، معالجه و مداوا نمائید و سنگینی عیوب خود را بهواسطه استغفار سبک کنید.»
و إیّاکم و هَتْکَ الحُرُماتِ فإنّ مَن هَتَکَ و إن لَمیَهتِکِ الکَریمُ عَلَیهِ فهُوَ مَهتوکٌ. و أنَّی یُرجَی النَّجاةُ لِقَلبٍ ارْتَبَکَتْ فیهِ الشُّکوکُ حَتّی یَسلِکَ سَبیلَ المُتَّقینَ و یَشرَبَ مِنَ المآءِ المَعینِ مَعَ المُحسِنینَ و اللهُ المُستَعانُ عَلَی نَفْسی و أنفُسِکُم و هُوَ خَیرُ مُعینٍ.
«و بپرهیزید از اینکه حریم إلهی را بشکنید، زیرا اگرچه خداوند کریم از روی کرمش به حسب ظاهر آبروی کسیکه هتک حرمت نموده است را حفظ میکند، أمّا در عالم واقع وی بیآبرو و مهتوک است. و چگونه برای قلبی که شبهات در او نفوذ کرده است امید نجات است که بتواند در راه متّقین قدم بردارد و با محسنین از چشمه آب گوارا بنوشد؟! و خداوند در استمداد و کمکگرفتن، تنها محل اتّکای من و شماست و او بهترین یارویاور میباشد.»
أمّا دستورالعمل این سه ماه:
اوّل: عَلَیکُم بِالفَرآئِضِ فی أحسَنِ أوقاتِها و هیَ مَعَ نَوافِلِها الإحْدَیوالخَمْسینَ، فإن لَمتَتَمَکَّنوا فبِأربَعٍوأربَعینَ، و إن مَنَعَتْکُم شَواغِلُ الدُّنیا فلا أقَلَّ مِن صَلَوةِ الأوّابینَ.
نمازها را در اوّل وقت همراه با پنجاهویک رکعت نماز نافله بخواند و اگر کسی تمکّن پیدا نکرد چهلوچهار رکعت بخواند. مرحوم علاّمه والد طبق روایات وارده میفرمودند: منظور ایناستکه چهار رکعت از عصر و دو رکعت از مغرب و نافله عشاء را ترک نماید. [۲۲]
و اگر شواغل دنیائی نگذاشت که این تعداد از نوافل را بخواند، لاأقلّ «صلاة أوّابین» را بخواند که عبارتاستاز: هشت رکعت نافله ظهر که بسیار تأکید شده است.
دوّم: و أمّا نَوافِلُ اللَیلِ فلا مَحیصَ مِنها عِندَ المُؤمِنینَ. و العَجَبُ مِمَّن یَرومُ مَرتَبَةً مِنَ الکَمالِ و هُوَ لایَقومُ اللَیالَ و ما سَمِعْنا أحَدًا نالَ مَرتَبَةً مِنهُ إلاّ بِقیامِها. اینکه نوافل لیل را بخواند. مؤن چارهای ندارد و باید نماز شبش را بخواند. و تعجّب است از کسیکه قصد دارد به مقامات عالیه و کامله برسد و شبها بلند نمیشود، و من نشنیدهام کسی بدون قیام لیل به مرتبهای از مراتب کمال برسد.
سوّم: و عَلَیکُم بِقِرآءَةِ القُرءَانِ الکَریمِ فی الَلیلِ بِالصَّوتِ الحَسَنِ الحَزینِ فَهُوَ شَرابُ المُؤمِنینَ. قرآن کریم را در شب با صوت زیبا و محزون بخواند، چرا که شراب مؤنین است.
چهارم: و عَلَیکُم بِالتِزامِ الأورادِ المُعتادَةِ الَّتی هیَ بِیَدِ کُلِّ واحِدٍ مِنکُم و السَّجدَةِ المَعهودَةِ مِن خَمْسِمِائَةٍ إلی ألْفٍ. به أوراد و أذکار خود التزام داشته باشند؛ اگر ذکر «لا إلهَ إلاّ الله» دارند به آن ملتزم باشند و همچنین به ذکر یونسیّه: لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنتَ سُبْحَنَکَ إِنِّی کُنتُ مِنَ الظّلِمِینَ[۲۳] که از پانصد تا هزار مرتبه در سجده گفته میشود.
البتّه ذکر تهلیل را در شب بگویند؛ یعنی أفرادی که بعد از نماز صبح این ذکر را میگفتند، در این ماه بعد از نماز عشاء تا نیمه شب یا بین نماز مغرب و عشاء ذکر تهلیل را بگویند.
پنجم: و زیارَةِ المَشهَدِ المُعَظَّمِ الأعظَمِ کُلَّ یَومٍ، و إتیانِ المَساجِدِ المُعَظَّمَةِ ما أمکَنَ و کَذا سآئِرِ المَساجِدِ؛ فإنّ المُؤمِنَ فی المَسجِدِ کَالسَّمَکَةِ فی المآءِ. زیارت مشهد معظّم که مراد مرحوم قاضی مرقد مطهّر أمیرالمؤنین علیهالسّلام است، چون ایشان در نجف بودند.
آقایان رفقا که در اینجا حضور دارند إنشاءالله هر روز یا هر شب به حرم مطهّر امام رضا علیهالسّلام مشرّف شوند، بالخصوص که زیارت رجبیّه امام رضا علیهالسّلام بسیار فضیلت دارد. [۲۴] إنشاءالله از این فیض بزرگ بهرهمند شده، استفاده کثیر ببریم.
و همینطور فرمودهاند: إتیان مساجد معظّمه، که مرادشان مسجد کوفه و مسجد سهله است و همینطور سائر مساجد که در ماه رجب انسان به مساجد برود و نمازهایش را در مسجد بخواند که: المُؤِنُ فی المَسجِدِ کَالسَّمَکَةِ فی المآءِ. «مؤن در مسجد مثل ماهی در آب میماند.» و همانطور که آب برای ماهی حیاتی است، مسجد هم برای مؤن حیاتبخش است.
ششم: و لاتَترُکوا بَعد الصَّلَواتِ المَفروضات تَسبیحَةَ الصِّدیقَةِ صَلَواتُاللهِعَلَیها؛ فإنّها مِنَ الذِّکرِ الکَبیرِ و لا أقَلَّ فی کُلِّ مَجلِسٍ دَورَةٌ. بعد از نمازهای مفروضه تسبیح حضرت زهرا سلاماللهعلیها را ترک نکنید، چون این تسبیحات از ذکر کبیر و بزرگ شمرده میشود و لاأقلّ در هر مجلسی یک دوره بگوئید؛ مثلاً اگر نماز ظهر و عصر را با هم إقامه کردید، اگر نتوانستید برای هرکدام از نماز ظهر و عصر این تسبیح را بگوئید، بعد از نماز عصر یک دوره تسبیح بگوئید.
هفتم: و مِنَ اللازِمِ المُهِمِّ الدُّعآءُ لِفَرَجِ الحُجَّةِ صَلَواتُاللَهِعَلَیهِ فی قُنوتِ الوِترِ بَل فی کُلِّ یَومٍ و فی جَمیعِ الدَّعَواتِ. از أمور مهمّه و لازمه، دعای فرج حضرت حجّت صلواتاللهعلیه است که در قنوت نماز وتر، بلکه باید هر روز و در جمیع دعاها برای فرج امام زمان علیهالسّلام دعا نمود.
هشتم: و قِرآءَةُ الجامِعَةِ فی یَوم الجُمُعَةِ أعنی الجامِعَةَ المَعروفَةَ المَسرَوحَةَ. قرائت زیارت جامعه در روز جمعه؛ یعنی همان جامعه معروفه، که مراد «جامعه کبیره» است، نه زیارات جامعه دیگر.
نهم: و لاتَکونُ التِّلاوَةُ أقَلَّ مِن جُزءٍ. تلاوت کتاب الله کمتر از یک جزء نباشد.
دهم: أکْثِروا مِن زیارَةِ الإخوانِ الأبرارِ فإنّهُمُ الإخوانُ فی الطَّریقِ و الرَّفیقُ فی المَضیقِ. به زیارت برادران دینی خودتان بروید چون اینها برادران راه شما هستند و رفقای شما هستند که در سختیها و تنگناها به داد شما میرسند.
یازدهم: و زیارَةِ القُبورِ فی النَّهارِ غِبًّا و لاتَزوروا لَیلاً. به زیارت اهل قبور بروید غِبًّا؛ یعنی یک روز در میان بروید، و زیارت اهل قبور را در شب انجام ندهید.
بعد فرمودند: ما لَنا و لِلدُّنیا قَدغَرَّتْنا و شَغَلَتْنا و اسْتَهوَتْنا و لَیسَتْ لَنا. فطوبَی لِرِجالٍ أبْدانُهُم فی النّاسوتِ و قُلوبُهُم فی اللاهوتِ. أُولَئِکَ الأَقلّونَ عَدَدًا و الأکثَرونَ مَدَدًا. أقولُ ما تَسمَعونَ و أستَغفِرُ اللهَ. ما را با دنیا چکار؟! دنیا ما را گولزده و مشغولکرده و ما را مجذوب خویش نموده و دنیا برای ما نیست. آخرت برای ماست! خوشا به سعادت مردانی که بدنهایشان در این عالم خاکی است أمّا قلوبشان در عالم لاهوت (یعنی در عالم أحدیّت و واحدیّت و عزّ پروردگار) است. ایشان تعدادشان از همه کمتر است ولی مدد و قوّتشان از همه بیشتر میباشد. میگویم آنچه را که میشنوید و خداوند تبارکوتعالی را استغفار میکنم.
إنشاءالله امیدواریم خدا به ما توفیق دهد که عمر داشته و این ماه را به حسب ظاهر درک کنیم و باطناً و حقیقةً هم بتوانیم این ماه را با دعا و روزه و استغفار و نیکی به إخوان دینی و زیارت ایشان و هر عمل نیک دیگری به اتمام رسانیم. در ماه رجب أعمال نیک مضاعف میشود، چون این ماه، ماه خداست. پروردگار خود را زیاد بخوانید و دعا کنید چون خداوند تبارکوتعالی استجابت دعا در این ماه را تضمین فرموده است.
إنشاءالله خداوند همه ما را موفّق بدارد که خطاب: أَیْنَ الرَّجَبیُّونَ؟ در روز قیامت شامل حال ما نیز بشود. [۲۵]
جهت سرور و شادی ارواح طیّبه علاّمه آیهالله والد بزرگوار و مرحوم آقای حدّاد، مرحوم آیهالحق آقای قاضی، مرحوم آیهالله حاج سیّد أحمد کربلائی رضواناللهتعالیعلیهم و همه اولیاء خدا از گذشتگان، رَحِمَ اللهُ مَن یَقرَأُ الفاتِحَةَ مَعَ الصَّلَوات.
اللهمّ صَلّ علی محمّد و ءَال محمّد و عجِّل فرجَهم و العَن عدوَّهم
۱. این جلسه در تاریخ ۲۸ جُمادیالثّانیه ۱۴۱۸ برگزار گردیده است.
۲. شیخ صدوق نقل میکند که: قال أبوالحسن موسیبنجعفر علیهماالسّلام: رَجَبٌ شَهْرٌ عَظیمٌ یُضاعِفُ اللهُ فیهِ الحَسَناتِ و یَمْحو فیهِ السَّیِّئاتِ. منلایحضرهالفقیه، ج۲، ص۹۲
۳. حضرت رسول خدا صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم فرمودند: و مَن صامَ مِن رَجَبٍ عَشَرَةَ أیّامٍ... أبدَلَ اللهُ سَیِّئاتِهِ حَسَناتٍ. (فضآئلألأشهرالثّلاثة، ص۲۶)
۴. الأمالی شیخ صدوق، ص۵۳۴ تا ۵۴۰.
۵. ثوابالأعمال، ص۵۴ تا ۵۸.
۶. فضآئلالأشهرالثّلاثة، ص۲۴ تا ۳۱.
۷. ابنشهرآشوب در مناقب از رسول اکرم صلّیاللهعلیهوآلهوسلّم نقل میکند که: آن حضرت به فاطمه زهرا سلاماللهعلیها فرمودند: یا فاطِمَةُ! وَالَّذی بَعَثَنی بِالحَقِّ إنّ فی المَسجِدِ أربَعُمِائَةِ رَجُلٍ ما لَهُم طَعامٌ و لا ثِیابٌ. (مناقبءَالأبیطالب علیهمالسّلام، ج۳، ص۳۴۱)
۸. إقبالالأعمال، ج۳، ص۲۴۱ و ۲۵۲؛ و مفاتیحالجنان، ص۱۴۴ تا ۱۴۸.
۹. الأمالی شیخ صدوق، ص۵۳۴.
۱۰. بحارالأنوار، ج۹۴، ص۳۶.
۱۱. مرحوم سیّد علیخان کبیر ره در الطّراز میگوید: و یقُال له: «رَجَبُ مُضَرَ»، لأنّهم کانوا أشدَّ تعظیمًا له، أو لأنّ رَبیعةَ کانوا یُعظِّمون شهرَ رمضانَ و یُحرِّمونه و یُسَمّونَه رجبًا. و لهذا قال صَلّیاللهُعلیهوءَالهوسَلّم: رَجَبُ مُضَرَ الَّذی بَینَ جُمادَی و شَعبانَ. (الطّرازالأوّل، ج۲، ص۵۴)
مرحوم علاّمه مجلسی (ره) نیز در بحارالأنوار آورده است که: قالَ فی النّهایة: یقالُ رَجَبَ فلانٌ مولاه أی عَظّمه و منه سُمّیَ شهرُ رجبٍ لأنّه کان یُعظَّم. و منه الحدیث: رَجَبُ مُضَرَ الَّذی بَینَ جُمادَی و شَعبانَ. أضافَ رجبًا إلی مُضَرَ لأنّهم کانوا یُعظِّمونه خِلافَ غیرِهم و کأنّهم اختَصّوا به. و قولُه: بَینَ جُمادَی و شَعبانَ، تأکیدٌ للبیانِ و إیضاحٌ لأنّهم کانوا یَنسَئونه و یُؤِّرونه مِن شهرٍ إلی شهرٍ فیتحوّلُ عن مَوضعِه المختصِّ به فبَیّن لهم أنّه الشّهرُ الّذی بینَ جُمادَی و شعبانَ لا ما کانوا یُسَمّونه علی حسابِ النَّسیء. (بحارالأنوار، ج۵۵، ص۳۷۹)
۱۲. شیخ صدوق ره در کتاب خصال روایت مفصّلی از حضرت أمیرالمؤمنین علیهالسّلام نقل میکند که آن حضرت هفتاد منقبت که هیچکس در آن مناقب با حضرت شریک نیست، برای خود بیان میفرمایند.
در منقبت شصتویکم میفرمایند: سَمِعْتُ رَسولَ اللهِ صَلَّیاللهُعلَیهِوءَالِهِ وسَلَّمَ یَقولُ: یا عَلیُّ! مَثَلُکَ فی أُمَّتی مَثَلُ قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ؛ فمَن أحَبَّکَ بِقَلبِهِ فکَأنّما قَرَأَ ثُلُثَ القُرءَانِ و مَن أحَبَّکَ بِقَلبِهِ و أعانَکَ بِلِسانِهِ فکَأنّما قَرَأَ ثُلُثَیِ القُرءَانِ و مَن أحَبَّکَ بِقَلبِهِ و أعانَکَ بِلِسانِهِ و نَصَرَکَ بِیَدِهِ فکَأنَّما قَرَأَ القُرءَانَ کُلَّهُ. (الخصال، ج۲، ص۵۸۰)
۱۳. امام صادق علیهالسّلام درباره أمیرالمؤمنین علیهالسّلام میفرمایند: کانَ یُعجِبُه أنیُفَرِّغَ نَفسَهُ أربَعَ لَیالٍ فی السَّنَةِ و هِیَ: أوّلُ لَیلَةٍ مِن رَجَبٍ و لَیلَةُ النِّصفِ مِن شَعبانَ و لَیلَةُ الفِطرِ و لَیلَةُ النَّحْرِ. مصباحالمتهجّد، ج۲، ص۶۴۸
۱۴. مرحوم سیّدابنطاووس در إقبال از ابنعبّاس نقل میکند که: قالَ: قالَ ءَادَمُ علَیهِالسّلامُ: یا رَبِّ! أخبِرْنی بِأَحَبِّ الأیّامِ إلَیکَ و أحَبِّ الأوقاتِ! فأوْحَی اللهُ تَبارَکَوتَعالَی إلَیهِ: یا ءَادَمُ! أحَبُّ الأوقاتِ إلَیَّ یَومُ النِّصفِ مِن رَجَبٍ. یا ءَادَمُ! تَقَرَّبْ إلَیَّ یَومَ النِّصفِ مِن رَجَبٍ بِقُربانٍ و ضیافَةٍ و صیامٍ و دُعآءٍ و اسْتِغْفارٍ و قَولِ لا إلهَ إلاّ اللهُ. (إقبالالأعمال، ج۳، ص۲۳۵)
۱۵. المراقبات، ص۷۰.
۱۶. إقبالالأعمال، ج۳، ص۱۷۴.
۱۷. رجوع شود به: صفحاتٌمنتاریخالأعلام فیالنّجفالأشرف، ج۱، ص۱۹۹ تا ۲۰۳؛ نامه اینچنین آغاز شده است:
بسمِ اللهِ الرّحمنِ الرّحیمِ الحمدُ للّهِ ربِّ العالَمینَ و الصّلَوةُ و السّلامُ علی الرّسولِ المبینِ و وزیرِه الوصیِّ الأمینِ و أبنآئِهما الخُلفآءِ الرّاشدینَ و الذُّرّیّةِ الطّاهرینَ و الخَلَفِ الصّالحِ و المآءِ المَعینِ صَلّی اللهُ و سَلّمَ علیهِم أجمَعین.
تَنَبَّهْ فقَدوافَتْکمُ الأشهُرُ الحُرُمْ
تَیَقَّظْ لِکیتَزدادَ فی الزّادِ و اغْتنِمْ (۱)
فقُمْ فی لیالیها و صُمْ مِن نَهارِها
لِشُکرِ إلهٍ تَمّ فی لُطفِه و عَمّْ (۲)
و لاتَهجَعَنْ فی اللَیلِ إلاّ أَقلَّهُ
تَهَجَّدْ و کَم صَبٍّ مِن اللَیلِ لَمیَنَمْ (۳)
و رَتِّلْ کتابَ الحقِّ و اقْرَأْهُ ماکثًا
بِأحسَنِ صوتٍ نورُه یُشرِقُ الظُّلَمْ (۴)
فَلمتَحظَ بَل لَمیَحظَ قطُّ بِمِثلِهِ
و أخطأَ مَن غیرَ الّذی قُلتُه زَعَمْ (۵)
و سلِّمْ علی أصلِ القُرءَانِ و فَصلِهِ
بَقیّةِ ءَالِ اللهِ کُنْ عبدَهُ السَّلَمْ (۶)
فمَن دانَ لِلرّحمنِ فی غیرِ حُبِّهم
فقَدضَلَّ فی إنکارِه أعظمَ النِّعَمْ (۷)
فحُبُّهم حُبُّ الإلهِ اسْتعِذْ بِهِ
هُم العُروةُ الوُثقَی فبِالعُروةِ اعْتَصِمْ (۸)
فلاتَکُ بِاللاهی عن القَولِ و اعْتَبِرْ
معانیَهُ کَیتَرقَی إلی أرفَعِ القِمَمْ (۹)
علَیکَ بِذکرِ اللهِ فی کُلِّ حالةٍ
و لاتَنِ فیه لاتقُلْ کَیفَ ذا و کمْ! (۱۰)
فهذا حِمَی الرّحمنِ فادْخُلْ مُراعیًا
لِحُرْماتِه فیها و عَظِّمْهُ و التَزِمْ (۱۱)
فمَن یَعتصمْ بِاللهِ یُهْدَ صراطَهُ
فإن قُلتَ رَبّی اللهُ یا صاحِ فاسْتَقمْ (۱۲)
۱. آگاه و متوجّه باش! که ماههای حرام و دارای حرمت از راه رسید. بیدار باش! تا اینکه برای مسافرت خویش بیشتر توشه برداری و این فرصت را از دست مده و غنیمت بشمار!
۲. به شکرانه خداوندی که لطف خویش را کامل و عام و شامل همگان فرموده است، شبهای آن را به بیداری و روزهای آن را به روزهگرفتن سپری نما!
۳. و شب را جز به مقدار کمی به استراحت و خواب سپری مکن! و نماز شب را به نحو تهجّد و بیدارخوابی بجای آور؛ چه بسیارند عاشقانی که هرگز در شب نمیخوابند!
۴. و کتاب حق را تلاوت نما و آن را با بهترین صوت و زیباترین نغمه و آرامآرام قرائت کن؛ چرا که نور آن، ظلمتها و کدورتها را تبدیل به نور و روشنائی مینماید.
۵. پس تو بهرهمند نشدی، بلکه هیچکس از چیزی به مانند قرآن بهره نبرده است! و هرکس غیر از آنچه گفتم گمانی داشته باشد، سخت در اشتباه بوده و مرتکب خطا شده است.
۶. و سلام بفرست بر أصل قرآن و فصل آن حضرت صاحب الزّمان عجّلالله فرجهالشّریف که باقیمانده آل الله در زمین هستند، و در برابر او عبد محض و تسلیم و بدون اراده باش.
۷. پس هرکس بدون محبّت اهل بیت علیهمالسّلام، به عبادت و اطاعت خداوند رحمن بپردازد، تحقیقاً راه را گم کرده است؛ زیرا بزرگترین نعمت خداوند یعنی نعمت ولایت را انکار نموده است.
۸. پس به محبّت آنها که محبّت خداوند است پناه ببر. ایشان محکمترین و مطمئنترین ریسمان میباشند؛ پس به آن چنگ بزن و این دستآویز را رها نکن!
۹. و قرآن را از یاد مبر و مبادا اشتغال به سائر امور تو را از آن غافل کند. و در معانی آن دقّت کن، تا بهواسطه دقّت در قرآن به بالاترین قلّههای مجد و شرف نائل آئی.
?۱۰. بر تو باد به ذکر و یاد خدا در هر حال، و مبادا از این توجّه دائمی خسته شوی و در آن سستی کنی! و هیچگاه نگو: چگونه و در چه حال و چه مقدار به یاد او باشم!
۱۱. این ماهها قرقگاه خداوند است، پس درحالیکه مراقب حفظ خود از معاصی هستی وارد آن شو! و آنها را معظّم داشته، ملتزم به رعایت آداب آن باش.
۱۲. و هرکس که به خداوند معتصم شود و دست به دامان رحمت او دراز نماید و به ریسمان او چنگ بزند، به صراط او هدایت میگردد، پس ای همنشین! اگر گفتی: «ربّی اللهُ» روی این کلام ایستادگی نما و از آن دست برندار.
۱۸. ذیل آیه ۱۰۱، از سوره ۳: ءَالعمران.
۱۹. قسمتی از آیه ۱۵، از سوره ۴۲: الشُّوری.
۲۰. قسمتی از آیه ۳۰، از سوره ۴۱: فُصّلت.
۲۱. امام صادق علیهالسّلام میفرمایند: قالَ رَسولُ اللهِ صَلَّیاللهُعَلَیهِوءَالِهِوسَلَّمَ: رَجَبٌ شَهرُ الاِسْتغفارِ لِأُمَّتی؛ أکثِروا فیهِ مِنَ الاِسْتِغفارِ فإنّهُ غَفورٌ رَحیمٌ. (وسآئلالشّیعة، ج۱۰، ص۵۱۲)
۲۲. همانمصدر، ج۴، ص۵۹، بابُ جوازِ الاقتصارِ فی نافلةِ العصرِ علَی سِتِّ رَکعاتٍ أو أربعٍ و فی نافلةِ المغربِ علَی رَکعَتینِ و تَرکِ نافلةِ العِشآء.
۲۳. قسمتی از آیه ۸۷، از سوره ۲۱: الأنبیآء.
۲۴. درباره فضیلت زیارت امام رضا علیهالسّلام در ماه رجب، مرحوم علاّمه ره در کتاب روحمجرّد، ص۲۴۵ تا ۲۵۷، بحث مبسوطی را ایراد فرمودهاند.
۲۵. مرحوم شیخ صدوق ره از أبیرُمحه حضرمی روایت میکند که: از امام صادق علیهالسّلام شنیدم که میفرمودند: إذا کانَ یَومُ القِیَمَةِ نادَی مُنادٍ مِن بُطْنانِ العَرْشِ أینَ الرَّجَبیّونَ؟! فیَقومُ أُناسٌ یُضیءُ وُجوهُهُم لِأهلِ الجَمعِ، علَی رُءُوسِهِم تیجانُ المُلْکِ مُکَلَّلَةً بِالدُّرِّ و الیاقوتِ، مَعَ کُلِّ واحِدٍ مِنهُم ألْفُ مَلَکٍ عَن یَمینِهِ و ألْفُ مَلَکٍ عَن یَسارِهِ، یَقولونَ: هَنیئًا لَکَ کَرامَةُ اللهِ عَزَّوجَلَّ! یا عَبدَ اللهِ! (فضآئلالأشهرالثّلاثة، ص۳۱)
«در روز قیامت منادیای از وسط عرش ندا میکند: کجایند رجبیّون؟! در این هنگام افرادی برمیخیزند که چهرههایشان برای اهل محشر نورافشانی میکند، تاج سلطنتی که با درّ و یاقوت زینت شده است بر سر دارند، هر کدام از آنها را هزار ملک از سمت راست و هزار ملک از سمت چپ همراهی میکنند و به او میگویند: ای بنده خدا! کرامات و نعمتهائی که خداوند عزّوجلّ به تو بخشیده است گوارایت باد!»