گلشن احباب (جلد دوم) - مجلس بیست‌وششم - پوشیدن لباس سیاه در عزای حضرت سیّدالشّهداء علیه‌السّلام.
أعوذُ بِاللَهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم
بِسمِ اللَهِ الرَّحمَنِ الرَّحیم
الحَمدُ لِلَّهِ رَبِّ العالَمینَ و صَلّی اللَهُ عَلی سَیِّدِنا مُحَمّدٍ و ءَالِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ
و لَعنَةُ اللَهِ عَلی أعدآئِهِم أجمَعینَ مِنَ الأَنَ إلی قیامِ یَومِ الدّینِ
و لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلاّ بِاللَهِ العَلیِّ العَظیم
یکی از مسائل مبتلی‌به، مسأله پوشیدن لباس سفید یا سیاه در عزای امام حسین علیه‌السّلام و در أیّام سوگواری آن حضرت است.
آیا نظر مرحوم علاّمه آیه‌الله والد معظّم رضوان‌الله‌تعالی‌علیه بر این بود که حتماً باید در روز عاشورا و تاسوعا و أربعین امام حسین علیه‌السّلام لباس سفید پوشیده شود و نباید در عزای امام حسین علیه‌السّلام لباسهای تیره‌رنگ پوشید؟! نظر ایشان چنین چیزی نبود.
روایات بسیاری در فضیلت پوشیدن خصوص لباس سفید داریم. آنچه از روایات استفاده می‌شود و نظر ایشان هم همین بود آن‌است‌که: پوشیدن لباس سفید در همه أحوال ذاتاً مستحبّ مؤکّد است، حتّی از رسول أکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم روایت است که حضرت فرمودند: لَیْسَ مِن لِباسِکُمْ شَیْ‌ءٌ أَحْسَنَ مِنَ البَیاضِ؛ فَالْبِسوهُ و کَفِّنوا فیهِ مَوْتاکُمْ.[۱] «در میان لباسهای شما، لباسی بهتر از سفید نیست؛ لباس سفید بپوشید و مردگان خود را نیز با پارچه سفید کفن کنید.» اصل تکفین میّت واجب است ولی اینکه پارچه آن سفید باشد، مستحبّ مؤکّد است.
در نقطه مقابل، پوشیدن لباس سیاه به حسب اصل أوّلی مکروه است و به شدّت نهی شده است و در روایات داریم که لباس اهل جهنّم است.[۲] اینکه در زمان حاضر رسم شده است که در عزای هرکسی لباس سیاه بپوشند، خلاف و اشتباه است. لباس سیاه کراهت شدید دارد و اگر استثنائی باشد که در برخی روایات آمده و برخی آقایان هم فتوای به آن داده‌اند این‌است‌که: در خصوص عزای حضرت أباعبدالله علیه‌السّلام کراهت لباس سیاه برداشته شده است. أمّا اینکه انسان برای عزای پدر یا مادر یا کس دیگر لباس سیاه بپوشد، چنان‌که الآن رسم شده است، با آداب شرعی سازگار نیست. بله، عبا و عمامه سیاه و همین‌طور کفش سیاه استثناء شده و کراهت ندارد.[۳]
اصلاً وقتی انسان لباس سیاه می‌پوشد خسته و سنگین می‌شود. لذا تأکید شده است که لباس سفید بپوشید، نماز که می‌خوانید در لباس سفید بخوانید، سجّاده‌تان سفید باشد؛ برای اینکه حالت توجّه انسان به خدا بیشتر می‌شود و ملائکه بیشتر حضور پیدا می‌کنند، حتّی عرض شد حضرت رسول اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم فرمودند: مردگان خود را نیز با پارچه سفید کفن کنید.
در بعضی از روایات درباره نساء بنی‌هاشم وارد شده است که: لَمّا قُتِلَ الحُسَیْنُ‌بْنُ‌عَلیٍّ عَلَیهِماالسّلامُ لَبِسْنَ نِسآءُ بَنی‌هاشِمٍ السَّوادَ و المُسوحَ و کُنَّ لایَشْتَکینَ مِن حَرٍّ و لا بَرْدٍ و کانَ عَلیُ‌بْنُ‌الحُسَیْنِ علیهماالسَّلامُ یَعْمَلُ لَهُنَّ الطَّعامَ لِلمَأْتَمِ. [۴] «وقتی حضرت امام حسین علیه‌السّلام شهید شدند زنان بنی‌هاشم لباس سیاه و خشن و زبر پوشیدند و از شدّت مصیبت به سرما و گرما اعتنا نمی‌کردند و همواره همان لباسهای عزا را در برداشتند و حضرت علیّ‌بن‌الحسین علیهماالسّلام برای ایشان غذا آماده فرموده و در عزاداری به ایشان کمک می‌نمودند.»
أمّا اینکه أئمّه علیهم‌السّلام در عزای حضرت سیّدالشّهداء علیه‌السّلام لباس سیاه پوشیده باشند، آن‌طور که استقصاء شده است، در هیچ‌یک از روایات نداریم؛ مثلاً روایتی نداریم که خود حضرت سجّاد علیه‌السّلام لباس سیاه پوشیده باشند که اگر داشتیم حجّت بود، چون فعل و قول و تقریر معصوم علیه‌السّلام حجّت است.
چنان‌که در روایات نداریم که أمیرالمؤمنین علیه‌السّلام در ارتحال رسول أکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم یا در ارتحال حضرت صدّیقه طاهره سلام‌الله‌علیها لباس سیاه پوشیده باشند؛ یا امام حسن و امام حسین علیهماالسّلام در عزای پدرشان یا امام زمان علیه‌السّلام در ارتحال والد معظّمشان حضرت امام حسن عسکری علیه‌السّلام لباس سیاه پوشیده باشند؛ چنین چیزی میان اهل بیت علیهم‌السّلام مرسوم نبوده است و ما تابه‌حال در این‌باره حتّی به یک روایت هم برخورد نکردیم؛ با اینکه در میان عرب قبل از اسلام پوشیدن لباس سیاه در عزا متداول بوده است، ولی در میان اهل بیت علیهم‌السّلام پوشیدن لباس سیاه منکر و مستقبح بوده است.[۵]
بله، در شهادت حضرت أمیرالمؤمنین علیه‌السّلام وارد شده است که: حضرت امام مجتبی فردای شهادت با ثیاب أسود تشریف آورده و خطبه خواندند که از روایات معلوم می‌شود که حضرت فقط عمامه و طَیلَسانی[۶] مشکی بر تن داشته‌اند.[۷] و عرض شد عمامه و کساء در روایات استثناء گردیده و کراهت سیاه‌بودن آن برداشته شده است.
پس در فعل معصوم علیه‌السّلام مشاهده نشده است که در ارتحال یکی از عزیزانشان لباس سیاه بپوشند، حال این عزیز امام باشد که گل سرسبد عالم وجود است یا شخص دیگری باشد؛ بنابراین استحباب پوشیدن لباس سیاه در عزای أئمّه علیهم‌السّلام را نمی‌توان از أدلّه و از سیره ائمّه استفاده نمود.
بله، عرض کردم که در روایتی آمده است که: در عزای امام حسین علیه‌السّلام نساء بنی‌هاشم لباس سیاه پوشیدند و حضرت سجّاد سلام‌الله‌علیه ایشان را ردع نکردند و اگر چنانچه فعل منکری بود باید منع کرده و می‌فرمودند: این کار منکر است، این را انجام ندهید! ولی حضرت سجّاد علیه‌السّلام ردع نکردند.
امضاء یک وقت به این‌است‌که حضرت بفرمایند کار شما پسندیده است و یک وقت کارشان را می‌بینند و منع نمی‌کنند، این عدم ردع هم امضاء محسوب می‌شود و از آن، تقریر و امضاء حضرت امام سجّاد علیه‌السّلام استفاده می‌شود که سیاه‌پوشی مخدّرات و زنان بنی‌هاشم در آن زمان مصداق روایات کراهت شدیده پوشیدن لباس سیاه نبوده است و روایاتی که می‌فرماید: لباس سیاه لباس أهل نار و لباس أهل جهنّم است، شامل این سیاه‌پوشی در عزای امام حسین علیه‌السّلام نمی‌شود.
این رفع کراهت به جهت شدّت مصیبت بوده است؛ یعنی می‌خواهند بگویند: آن‌قدر مصیبت سنگین است که گویا عالم بر سر ما خراب شده و تیره و تار گشته است؛ کما اینکه هنگام شهادت حضرت أباعبدالله علیه‌السّلام وضع عالم تغییر پیدا کرد و بادهای مخالف و شدید وزیدن گرفت و فردای آن روز هیچ سنگی را از روی زمین بر نمی‌داشتند إلاّ اینکه خون تازه‌ای در زیر آن بود؛[۸] حضرت سیّدالشّهداء علیه‌السّلام روح عالم است، جان عالم وجود است و لذا رفتن آن حضرت چنین تحوّلاتی را ایجاد می‌نماید!
این معنی درباره أمیرالمؤمنین هم بوده است که بعد از شهادت أمیرالمؤمنین علیه‌السّلام هیچ سنگی را از روی زمین بر نمی‌داشتند مگر اینکه خون تازه‌ای در زیر آن قرار داشت.[۹]
علی أیّ حال، در روایت آمده است که: زنان بنی‌هاشم در عزای امام حسین علیه‌السّلام لباس سیاه پوشیدند و امام معصوم علیه‌السّلام هم ایشان را منع نکردند، با اینکه اگر پوشیدن لباس سیاه در عزای پسر پیغمبر امری منکر محسوب می‌شد مسلّماً حضرت سجّاد علیه‌السّلام جلوی ایشان را می‌گرفت؛ چون وظیفه امام همین است و همیشه جلوی منکرات را می‌گیرد.
پس کراهت پوشیدن لباس سیاه در این باره برداشته شده است، چون امام علیه‌السّلام عمل نساء بنی‌هاشم را امضاء کردند و همان‌طور که فعل و قول معصوم حجّت است، امضاء و تقریر معصوم نیز حجّت است.
أمّا سخن اینجاست که اگر ما به این روایت اعتماد کرده و در سند آن خدشه‌ای نکنیم، این روایت فعل زنان اهل بیت را در خصوص سال اوّل شهادت حکایت می‌کند و در هیچ جا وارد نشده که در سالهای بعد هم چنین کرده باشند، چنان‌که در هیچ موردی نداریم که معصومی در عزای شخص دیگری از اهل بیت علیهم‌السّلام سیاه پوشیده باشد یا سیاه‌پوشیِ کسی را تأیید کرده باشند. لذا به سختی می‌توان از آن، برداشتن کراهت سیاه‌پوشی را در همه سالها استفاده نمود؛ زیرا چه‌بسا
در آن سال اوّل خصوصیّتی بوده که رافع کراهت شده و شدّت مصیبت یا ضرورت اظهار عزا در آن زمان چنین اقتضا می‌کرده است؛ لذا استفاده حکم عدم کراهت به نحو مطلق از روایات دشوار است.
حالا وظیفه إخوان دینی ما در عزای امام حسین علیه‌السّلام چیست؟ چه کار باید بکنند؟ مسلّماً پوشیدن لباس سفید در همه حال ذاتاً مستحبّ است و عزای امام حسین علیه‌السّلام نیز از این استحباب خارج نشده است؛ ولی به دو جهت جا دارد که انسان در شرائط فعلی لباس سفید نپوشد:
اوّلاً: تعظیم شعائر از مستحبّات است و خوب است انسان در ایّام عزا با پوشیدن لباس تیره مثل سرمه‌ای یا طوسی، حال عزای خود را نشان دهد. الآن رسم این‌چنین است که اگر لباس سفید بپوشد و هیچ نشان عزائی نداشته باشد فکر می‌کنند که عزادار نیست و شهادت حضرت سیّدالشّهداء علیه‌السّلام برایش اهمّیتی ندارد و یا از مذهب دیگری است و از این رو پوشیدن لباس سفید مخالف تعظیم شعائر محسوب می‌شود.
ثانیاً: با این شرائط کسی‌که لباس سفید بپوشد و در میان سیل جمعیّت که همگی سیاه‌پوشند سفیدپوش باشد، انگشت‌نما شده و در معرض اتّهام قرار می‌گیرد و او را متّهم می‌کنند که با عزاداری مخالف است یا اینکه این ایّام برایش ایّام سرور و شادمانی است؛ چنان‌که مخالفان عرفان چنین نسبتهای خلافی را درباره علاّمه والد و شاگردانشان مطرح می‌کردند و می‌کنند. با اینکه شما می‌دانید مرحوم علاّمه والد تمام محرّم و صفر را عزادار بودند و منزلشان سیاه‌پوش بود و در دهه محرّم لبخند بر لبشان نمی‌آمد و در تمام این دو ماه شیرینی و شکلات در منزلشان راه نمی‌دادند و در این مسائل غیرت خاصّی داشتند.
مؤمن نباید خود را در معرض تهمت قرار دهد و وقتی دیگران با رعایت یک امر مستحب چنین تهمتهائی را نسبت می‌دهند جا دارد انسان از این مستحب عدول نماید.
به هر حال الآن امور به این نحو است؛ بله، اگر امام زمان علیه‌السّلام ظهور کنند و معروف و منکر را بیان کنند، چه‌بسا حضرت بفرمایند: حتّی در روز عاشورا هم مستحبّ است لباس سفید بپوشید و به شکلی دیگر اظهار حزن و اندوه کنید، نه با لباس سیاه.
حال آیا به جای لباس سفید، لباس سیاه پوشیده شود؟ آنچه مسلّم است این‌است‌که تعظیم شعائر مطلوب است و اگر کسی با انداختن شال سیاه یا پوشیدن لباسهای تیره چون سرمه‌ای و قهوه‌ای می‌تواند اظهار عزا کند دیگر نیاز به پوشیدن لباس مشکی نیست و وظیفه شرعی انجام شده و میان تعظیم شعائر و کراهت پوشیدن سیاه جمع نموده است، ولی اگر تعظیم شعائر متوقّف بر خصوص رنگ سیاه باشد یا بدون این جهت از معرض اتّهام خارج نمی‌شود، می‌شود از رنگ سیاه استفاده کرد.
به هر حال توصیه نمی‌شود که حتماً در روز عاشورا لباس سیاه پوشیده شود، بلکه بستگی به شرائط دارد، ولی در هر صورت باید از رنگ سفید و لباسی که با هیئت عزادار عرفاً ناسازگار است اجتناب نمود و با نشانه‌ای، عزاداربودن خود را ابراز کرده و در تعظیم شعائر شریک شود.
چه‌بسا دیده شده است که برخی از افراد در ایّام عزای امام حسین علیه‌السّلام لباسهای رنگی و لباسهای شاد می‌پوشند، به خصوص در میان مخدّرات و کودکان، که این اصلاً صحیح نیست!
خاطرم هست که مرحوم علاّمه آیه‌الله والد معظّم رضوان‌الله‌تعالی‌علیه در ایّام عزای امام حسین علیه‌السّلام عبای زرد خود را تبدیل به عبای سیاه می‌کردند و مقیّد بودند که قبا و حتّی جورابشان در این ایّام تیره باشد.
لذا اگر کسی فقط لباس سفید دارد و لباس دیگری ندارد شرعاً مانعی ندارد لباس سفید بپوشد، ولی اگر لباس تیره‌رنگ دارد و یا می‌تواند لباس تیره‌رنگ تهیّه کند، خوب است این کار را انجام دهد و در عزای امام حسین علیه‌السّلام لباس تیره بپوشد.
به افرادی که در ایّام عزاداری، چه عزای امام حسین علیه‌السّلام و عزای رسول خدا صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم و چه سائر ائمّه صلوات‌الله علیهم‌أجمعین، لباسهای شاد می‌پوشند باید گفت: اگر شما پدرتان از دنیا می‌رفت آیا هیچ‌وقت لباس قرمز یا لباس دیگری که دلالت بر شادی کند می‌پوشیدید؟! نمی‌پوشیدید! حال که امام حسین علیه‌السّلام به شهادت رسیده است، لباس شاد پوشیدن صحیح نیست.
اللهمّ صَلّ علی محمّد و ءَال محمّد و عجِّل فرجَهم و العَن عدوَّهم.
۱. الکافی، ج۳، ص۱۴۸؛ و الأمالی شیخ‌طوسی، ص۳۸۸.
۲. شیخ کلینی ره از حضرت امام صادق علیه‌السّلام روایت می‌کند که: شخصی از آن حضرت سؤل نمود: آیا در قلنسوه سیاه نماز بخوانم؟ حضرت فرمودند: لاتُصَلِّ فیها فإنّها لِباسُ أهلِ النّارِ. (الکافی، ج۳، ص۴۰۳)
۳. در کافی نقل می‌کند که: کانَ رَسولُ اللَهِ صَلَّی‌اللَهُ‌عَلَیهِ‌وَءَالِهِ‌وسَلَّمَ یَکرَهُ السَّوادَ إلاّ فی ثَلاثٍ: الخُفِّ و العِمامَةِ و الکِسآءِ.)الکافی، باب لبس السّواد، ج۶، ص۴۴۹ (
۴. المحاسن، ج۲، ص۴۲۰.\
۵. برخی برای اثبات پوشیدن لباس سیاه توسّط معصومین علیهم‌السّلام، به روایتی که در بصآئرالدّرجات نقل شده است که حضرت رسول اکرم صلّی‌الله‌علیه وآله‌وسلّم قبل از رحلت خود با لباس سیاه به مسجد آمدند و نماز خواندند و به وعظ مردم پرداختند، استناد نموده‌اند.
در این روایت آمده است که: امام صادق علیه‌السّلام فرمودند: خَطَبَ رَسولُ اللهِ صَلّی‌اللهُ‌عَلَیهِ‌وءَالِهِ‌وسَلَّمَ یَومًا بَعدَ أن صَلَّی الفَجْرَ فی المَسجِدِ و عَلَیهِ قَمیصَةٌ سَوْدآءُ فأَمَرَ فیهِ و نَهَی و وَعَظَ فیهِ و ذَکَّرَ. )بصآئرالدّرجات، ج۱، ص۳۰۴ (
این روایت فقط در این کتاب آمده و علاّمه مجلسی در بحار از او نقل نموده است و با صرف نظر از بررسی سندی، هیچ دلالتی بر اینکه حضرت به جهت أحزان آتیه مبادرت به پوشیدن لباس سیاه نموده‌اند ندارد، لذا با روایات کراهت لباس سیاه منافات داشته و قابل پذیرش نیست.
۶. «طیلسان» نوعی رداء یا کساء است که گفته‌اند خطیبان و قاضیان آن را می‌پوشیده‌اند.
۷. مسعودی در إثبات‌الوصیّة، ص۱۵۷، نقل می‌کند که: و رُویَ أنّ الحسنَ قامَ خَطیبًا بعدَ دَفنِه، فعَلا مِنبرَ الکوفةِ و علیه عِمامةٌ سَودآءُ مَسدولةٌ و طَیلَسانٌ أسود.
۸. سیّدابن‌طاووس در لهوف درباره تغییر وضع عالم در هنگام شهادت حضرت سیّدالشّهداء علیه‌السّلام نقل می‌کند که: فارتَفعتْ فی السّمآءِ فی ذلک الوقتِ غُبْرةٌ شدیدةٌ سَودآءُ مُظلِمةٌ فیها ریحٌ حَمرآءُ لاتُری فیها عینٌ وَ لا أثَر. (اللهوف، ص۱۲۷)
همچنین ابن‌قولویه در کامل‌الزّیارات از امام باقر علیه‌السّلام روایت می‌کند که: ... إنّهُ لَمّا کانَ تِلْکَ اللَیلَةُ الَّتی قُتِلَ فیها أمیرُالمُؤِنینَ عَلَیهِ‌السَّلامُ لَم‌یُرفَعْ عَن وَجهِ الأرضِ حَجَرٌ إلاّ وُجِدَ تَحتَهُ دَمٌ عَبیطٌ حَتّی طَلَعَ الفَجْرُ، و کَذلِکَ کانَتِ اللَیلَةُ الَّتی قُتِلَ فیها هارونُ أخو موسی عَلَیهِ‌السَّلامُ، ... و کَذلِکَ کانَتِ اللَیلَةُ الَّتی قُتِلَ فیها الحُسَینُ‌بنُ‌عَلیٍّ عَلَیهِ‌السَّلامُ. (کامل‌الزّیارات، ص۷۶؛ و بحارالأنوار، ج۴۲، ص۳۰۲)
و نیز از زُهْری روایت می‌کند که: قال: لَمّا قُتِلَ الحُسَینُ عَلَیهِ‌السَّلامُ أمطَرَتِ السَّمآءُ دَمًا... و قالَ: لَمّا قُتِلَ الحُسَینُ عَلَیهِ‌السَّلامُ لَم‌یَبقَ فی بَیتِ المَقْدِسِ حَصاةٌ إلاّ وُجِدَ تَحتَها دَمٌ عَبیطٌ. (کامل‌الزّیارات، ص۹۲ و ۹۳)
۹. امام صادق علیه‌السّلام فرمودند: أنّهُ لَمّا قُبِضَ أمیرُالمُؤمِنینَ لَم‌یُرفَعْ مِن وَجهِ الأرضِ حَجَرٌ إلاّ وُجِدَ تَحتَهُ دَمٌ عَبیطٌ. )مناقب‌ءَال‌أبی‌طالب علیهم‌السّلام، ج۲، ص۳۴۶ (